संविधान: कसरी बन्छ थाहा छैन अनि माग्ने मात्रै ?

संविधान कसरी लेखिन्छ भन्ने जानकारी नभएका मानिसहरुको अगुवाईमा व्यापकरुपमा राजनीतिक नेतृत्वप्रति असन्तुष्टि प्रकट गरिएको छ जसले समग्र लोकतान्त्रिक प्रणालीप्रति जनतामा वितृष्णा फैलाउन योगदान दिइरहेको छ ।

पत्रिकाकै पन्नामा पढ्ने भए यहाँ क्लिके हुन्छ (पीडीएफ)

दिनेश वाग्ले

संविधान की बोडी ?

‘बोडी नि,’ दीपाले भनिन्- ‘यो भए खान पाइन्छ, संविधानले के पाइन्छ ?’

दीपाले बोडीलाई आधा-आधा किलोमा बाँडेर मुठा पारिरहदा उनलाई व्यवधान पुर्‍याउनेगरी दुई झुन्ड मानिसहरु काठमान्डुको नयाँ बानेश्वरस्थित संविधान सभा भवन अगाडी ‘सम्बिधान देऊ’ भन्दै कर्राईरहेका थिए । कोही गीत गाउदै थिए, कोही कागको स्वर निकाल्दै थिए । सबैलाई सम्बिधान चाहिएको थियो तर दीपाको त्यो क्षणको प्राथमिकता अर्कै थियो ।

त्यसो भए तपाईलाई सम्बिधान चाहिदैन ?

‘चाहिन्छ,’ उनले भनिन्- ‘तर त्यसले मलाई आज बेलुका खान देला ? दिन्छ भने चाहिन्छ ।’

त्यसो भए ‘सम्बिधान चाहियो’ भन्दै आएका यी मानिसहरु देख्दा तपाईलाई के लाग्छ ?

‘कुरो यसो नि,’ उनले भनिन्- ‘पढेलेखेका मान्छेलाई सम्बिधानले जागिर दिन्छ होला । त्यसैले उनीहरुलाई त्यसको चासो होला । तर यिनीहरुले मेरो तरकारी किन्दैनन् । अनि मलाई के भयो ?’

दीपा खतिवडा । उमेर ३४ । घर सुनसरी । हालको बसोबास विजुलीबजार, काठमान्डु । दुई ससाना स्कुले छोराछोरीकी आमा । छोराछोरीका बाबु साउदी अरेवियामा पसिना बगाइरहेका छन् वितेका दुई बर्षता । ७० हजार जति ऋण लिएर उनी त्यता गएका थिए, त्यो तिरिसकियो । यसपाली असोजमा उनी फर्किने आशमा छिन् दीपा ।

यता, उनको व्यापारमा अवरोध पुर्‍याउनेहरुलाई चाहि संविधान बन्ने आश छैन । शनिवार ठ्याक्कै तीन बर्षहुदैछ, संविधान सभा चुनिएको- संविधान लेख्नलाई । निर्वाचित सभासदहरुले शुरुका दई र थपिएको एक बर्षा पनि त्यो लेख्न नसकेपछि त्यो छिट्टै र र्सवस्विकार्य बनोस भनेर दवाव दिन वितेका केही साता यता कतिपय मानिसहरुले विरोध/दवाव कार्यक्रम गरेका छन् । समय सकिन एक महिना भन्दा कम छदाका दवाव कार्यक्रमको प्रभावकारिसतमा प्रश्न गर्न सकिन्छ । तर (त्यो एउटा ठूलो ‘तर’ हो) त्यो भन्दा महत्वपूर्ण कुरा धेरैजसो विरोधकर्तालाई आफूले किन विरोध गर्दैछु भन्ने थाहा छैन ।

‘किन विरोध गरेको?’ भनि कसैलाई सोध्नुस, फुत्त उत्तर आउछ- ‘संविधान चाहियो । यी नेताले गर्न सकेनन् ।’

‘यी नेताले किन गर्न नसेकेको, थाहा छ ?’

‘छैन,’ उत्तर आउछ- ‘तर यिनीहरु कुर्सीका लागि लडे ।’

कति सजिलो छ, जवाफ दिन । सबै दोष नेतालाई, आफू पानी माथिको ओभानो । आफू भन्नाले हामी जनता । मानौ नेता भनेका चन्द्रमाबाट फुत्त ओर्लिएका कोही अलग्गै प्राणी हुन् ।

संविधान लेखन ठ्याक्कै कहाँ पुगेर किन अडि्कएको हो, थाहा छ ? केही दिन अघि नयाँ बानेश्वरमा भेटिएका दुई विरोधकर्तासँग र दुई दर्शकहरुलाई मैले सोधेँ ।

कसैलाई थाहा थिएन । सबैलाई थाहा छ, संविधान चाहिन्छ । सबैलाई थाहा छ, नेताले गर्दा संविधान आउन सकेन । कसैलाई थाहा छैन, संविधान लेख्न ठ्याक्कै केले रोकेको छ ।

‘म्याजिकल चेन्जेज (जादूमयी परिवर्तनहरु) त ल्याउदैन मेरो जीवनमा संविधानले,’ दीपाको तरकारी स्टल भन्दा अल्लि पर एउटा पालमुनी विरोध प्रदर्शनमा रहेका केही महिलाहरुप्रति ऐक्यवता जनाइरहेकी सौरभा सुवेदीले भनिन्- ‘तर लङ् टर्म (दीर्घघकाल) मा यसले हाम्रो जीवनमा परिवर्तन ल्याउछ ।’

कुरा सही हुन् सौरभाका । काठमान्डुको एउटा एनजीओमा काम गर्ने, संविधान सभा चुनावमा भोट हालेकी र हालै निर्वाचन आयोगमा दर्ता भएर मतदाता परिचय पत्र बनाउन तस्बिर पनि खिचाएकी ३० बर्षो युवतीले संविधानले दीर्घघकालमा विशेषत महिला र अन्य क्षेत्रलाई बढी अधिकार प्रदान गर्दै देशलाई उन्नतीको बाटोतिर लाने आशा गरेकी छिन् । उनलाई थाहा छ संविधान जादूको छडी होइन, यसले रातारात गरिव मानिसहरुलाई धनी बनाउने या नेपाली पहाडहरुमा सडक खनिदिने होइन । तर हालैका महिना र बर्षरुमा हामीमाझ संविधान प्रति यस्तरी आशा बढेको छ मानौ संविधानले ठ्याक्कै ती सबै काम गरिदिन्छ । अनि संविधान कसरी लेखिन्छ भन्ने जानकारी नभएका मानिसहरुको अगुवाईमा व्यापकरुपमा राजनीतिक नेतृत्वप्रति असन्तुष्टि प्रकट गरिएको छ जसले समग्र लोकतान्त्रिक प्रणालीप्रति जनतामा वितृष्णा फैलाउन योगदान दिइरहेको छ ।

‘मेरो भनाई के भने  दुई बर्षे  अवधि लिएपछि दुइ बर्षै बनाउनु पर्थ्यो,’ रत्नराज्य क्याम्पसमा आइए दोस्रो बर्षा विद्यार्थी १८ बर्षो दिलिप तामाङ्ले भने- ‘सकिदैन, पाच बर्षलाग्छ भने शुरुमै पाँच बर्षा लागि संविधान सभा भन्दिया भए हुन्थ्यो ।’

सम्बिधानलाई ‘नागरिक लगायत समाजलाई बन्धनमा राख्ने तर अधिकार दिने’ दस्तावेज ठान्ने उदयपुरका यी युवा प्रहसन गर्छन् र कलाकारहरुको दवाव कार्यक्रममा उपस्थिती ज नाउन कसैले आग्रह गरेपछि उनी गत साता नयाँ बानेश्वर पुगेका थिए । धेरैजस्तै उनीपनि नेताहरुप्रति असन्तुष्ट छन् तर हत्तपत्त संविधान लेख्न नसकेको दोष नेताहरुलाई दिइहाल्ने मनस्थितीमा छैनन् । ‘सबैको जोश सेलाउनु पर्ने हुन्छ,’ उनले भने- ‘सबैले गल्नुपर्ने हुन्छ ।’ सबै पार्टी आन्दोलन/युद्ध गरेर आएका र सबैको आ-आफ्नै (र अर्काको भन्दा फरक) विचार/दर्शन भएकाले ती सबै मिल्न समय लाग्नेकुरा आफूले बुझेको दिलिपले बताए । ‘बैचारिक द्धन्द्ध हुन्छ,’ उनले भने- ‘छलफल गर्न समय लाग्छ । तर (संविधान) संयुक्तरुपमै आउनु पर्छ । पार्टी अडान सबै मिलाएर राज्यलाई उपयुक्त हुनेखालको कुरा समेटिनु पर्छ ।’

कुरा सही हुन् । पार्टीका अडान भनेका जनताका अडान हुन्, मतदाताका अडान हुन्, ती विरोधकर्ताका पनि अडान हुन् यदि तिनले चुनावमा भोट हालेका थिए भने (उमेर पुगरेर पनि मत हालेका थिएनन् भने तिनलाई फेरी विरोध गर्ने अधिकारै कहा हुन्छ र ? दिलिपको चाहि उमेरै पुगेको थिएन ।) नेता सत्तालछाचुडीका लागि लडे भन्नेले के बुझ्नुपर्छ भने सत्ता पनि संविधान लेखनको एउटा भाग हो । जो सत्तामा जान्छ, उसका विचार बढी प्रभावी ढंगमा सुनिन्छन् । अनि को चाहदैन संविधानमा आफ्ना विचार स्थापित गर्न ? फेरी नेपालमा जनता आफैचाहि एक  छ र ? एक करोड सात लाख ३७ हजार ७८ मतदाताले २१ वटा पार्टीलाई संविधान सभामा पर्‍ुयाएका होइनन् र ? ती मध्ये कसैले कार्यकारी राष्ट्रपति हुनुपर्छ भन्ने पार्टीलाई भोट हालेका छन् कसैले ‘हैन, राष्ट्रपति सेरेमोनियल, प्रधानमन्त्री चाहि कार्यकारी’ भन्ने पार्टीलाई । कसैले जातीयतामा आधारिक संघीयता हुनुपर्छ भन्नेलाई भोट हालेका छन् कसैले ‘हैन, त्यसो गर्दा समाजमा व्रि्रह पैदा हुन्छ’ भन्ने पार्टीलाई जिताएका छन् । त्यसैले कुनै संविधान सभा सदश्यले कार्यकारी राष्ट्रपतिको वकालत गर्ला अर्कोले कार्यकारी प्रधानमन्त्रीको । त्यसो नगरे फेरी ती मतदाता (अर्थात जनता) ले उनीहरुलाई ‘हामीलाई झुक्याउने ? भोट माग्दा एउटा कुरा गर्ने, जितेपछि अर्को ?’ भन्ने आरोप लाउदैनन् र ?

केही बर्षघि दिलिप र उनका मिल्ने साथी बलराज र्राईको झगडा पर्‍यो । कुटाकुट र भनाभन त भएको होइन । दुबैले हाट जाने योजना बनाएका थिए । भोलीपल्ट एकअर्कालाई थाहै नदिइ दुबै गएनन् । दुबैले एकअर्कालाई झुक्याएजस्तो भयो । आपसमा शंका भयो । अनि दुबै एकअर्कास“ग बोलेनन् । ‘मलाई पीडा भयो,’ दीलिपले भने- ‘अनि (अरु) साथीहरु लाउनुपर्ने भयो (मध्यस्तता गर्न) ।’ धन्न, दिलिपको त्यो प्रयासको २४ घन्टाभित्रमा दुबैका सहमित्रहरुको सहयोगमा उनी र बलराज पुनः साथी भए ।

नैतिक शिक्षा ? सहमति र मित्रताका लागि दुबै (सबै) पक्षको चाहना र समझदारी चाहिन्छ । तर संविधान लेखन दिलिप र बलराजको जस्तो झगडा पनि त होइन । शान्ती छाउनुपर्छ, विकाश गर्नुपर्छ भन्नेमा सबै सहमत छन् तर त्यो कसरी गर्ने भन्नेमा तीन करोड नेपालीका चार करोड विचार छन् । तीनको समायोजन गर्न समय नलाग्ने कुरै भएन । सुक्ष्मरुपमा  हेर्नेहो भने वितेका तीन बर्षा संविधान लेखनमा व्यापक प्रगती भएका छन्, कम्तिमा अपासमा मारकाट गरेका दलहरु एकैथलोमा बसेर छलफल गरिरहेका छन्, शुरुवाती दिनमा उनीहरुबीच रहेका फराकिला बैचारिक खाडलहरु पुरिदै छन्, सहमतिको नजिक पुगेका छन् । उनीहरु र समाजका अन्य संगठनहरुमा पनि परिपक्वता छाएको छ । र यो परिपक्वताले र्सवस्विकृत सम्बिधान बनाउन झन योगदान पुरर्याउन सक्छ ।

यो लेख पहिलो पल्ट आजको कान्तिपुरको युवा परिशिष्ट हेल्लो शुक्रबारमा प्रकाशित भएको हो ।