दिनेश वाग्ले
वाग्ले स्ट्रिट जर्नन
यो लेख आज शनिवारको कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित छ । यसै वाइन पार्टीबारे थप ब्लग अंग्रेजीमा:
Le Beaujolais Nouveau est arrivé!: French Ambassador’s Wine Party in Kathmandu

‘लेडिज एन्ड जेन्टलम्यान, सेनोरास ए सेनोरेस, म्याडामेज एट मोसुँर, यो साँझ आज हामी त्यो वाइनको उद्घाटन गर्दैछौं, जो विश्वभरि पिइनेछ’, समारोह सञ्चालकले सबैको ध्यान खिच्दै भने- ‘दस, नौ, आठ….तीन, दुई, एक बुजु । लौ यहाँ छ, बुजोले नोभो ।’ त्यसपछि सबैले यो वर्षको बुजोले चियर्स गरे । अन्तर्राष्ट्रिय समाचार संस्था ‘एजेन्स फ्रान्स प्रेस’ (एएफपी) को एउटा रिपोर्टबाट लिइएको यो वर्णन सानो फ्रेन्च सहर बोजुमा मध्यरात आयोजित बुजोले वाइनको बिर्को खोल्ने समारोहको हो । प्रत्येक वर्ष नोभेम्बरको तेस्रो बिहीबार विश्वभरि त्यस्तै समारोहमा बुजोलेका बिर्काहरू खोलिन्छन् र पारखीले त्यो ताजा रेड वाइनको स्वाद लिन्छन् । जापानको एनएचके टीभीले प्रत्यक्ष प्रसारण गरेको बोजु सहरको जस्तो भव्य नभए पनि नेपालका लागि फ्रेन्च राजदूतले विशालनगरस्थित आफ्नो निवासमा बिहीबार बेलुकी आयोजना गरेको बुजोले चाख्ने समारोह पनि कम मादक थिएन । महिला तथा सज्जनवृन्द, सेनोरास ए सेनोरेस, म्याडामेज एट मोसुँर चाख्नुस् बुजोले । लामो कपाल, अग्लो शरीर र कसिलो ज्यान भएका फ्रेन्च कूटनीतिज्ञ आफ्नी सुन्दर चिनियाँ पत्नीलाई बायाँ राखेर अतिथि स्वागत गरिरहेका थिए । साँझ छिप्पिँदै गर्दा सबैका हातमा बुजोलेका ग्लासहरू थामिइसकेका थिए, बगैंचामा स्थापित अस्थायी अगेनाहरूबाट आइरहेको न्यानोलाई सम्भवतः बुजोलेको तापले बिर्साइरहेको थियो । कुराकानीबाट फुर्सद पाएकाहरू छेवैमा सानो स्टेजमाथि बसेका सूरसुधा सदृश्यहरूले निकालेको इन्स्ट्रुमेन्टल धुनमा खुट्टा थपथपाउँदै या टाउको हल्लाइरहेका थिए ।

वाइन पार्टीमा फ्रेन्च राजदूत र उनकी पत्नी तस्बिर विकास रौनियार Continue reading →

दिनेश वाग्ले

संसारकै प्रमुख एकजना मिडिया सम्राटले विश्वकै प्रतिष्ठित एक अखबार किनेका छन्, जसले अमेरिकामा सम्पादकीय स्वतन्त्रताबारे बहस सिर्जना गरेको छ ।

अघिल्लो वर्षअप्रिलमा अमेरिका जाँदा नर्थवेस्ट एयरलाइन्सको बैंकक-टोकियो उडानमा ‘वाल स्ट्रिट जर्नल एसिया’ पत्रिका हात पर्दा मुटुको धड्कन बढेको थियो । जर्नलमा मेरोबारे समाचार थिएन, बरु विश्वकै उत्कृष्ट र प्रभावशाली मध्येको अखबार पहिलोपटक समाइरहेको थिएँ । वेब साइटमा पढ्न पनि क्रेडिट कार्डमार्फ पैसा तिर्नुपर्ने, नेपालमा नपाइने हुँदा अन्य केही अमेरिकी अखबारसँगै ‘जर्नल’ मेरो ‘स्वप्न सूची’मा थियो । चार वर्षअगाडि थालिएको मेरो निजी वेब साइटको नामै त्यो पत्रिकाबाट प्रभावित छ- वाग्ले स्टि्रट जर्नल, जसमा म सडकदेखि महलसम्मका अनुभवयुक्त दैनिकी लेख्छु । त्यसैले जर्नल हात परेको त्यो क्षण तत्कालै समाचार पढ्नु अघि मैले त्यसलाई महसुस गर्न चाहेँ, अगाडि-पछाडि हेरेँ, संरचना र डिजाइन नियालेँ । वासिङटन डीसी पुगेपछि मुख्य (अमेरिकी) संस्करण हेरेँ, तर डिजाइनले मलाई आकषिर्त गरेन । नेपालमै पत्रिकाहरूले चौडाइ घटाएर ‘अन्तर्राष्ट्रिय आकार’ अँगालिसकेको अवस्थामा जर्नल भद्दा थियो र रंगीन तस्वीरको साटो थोप्ले चित्र (हेडकट्स) थिए । Continue reading →

फ्रान्सको इलिसी प्यालेस र अमेरिकाको ह्वाईट हाउस जितेर ‘पुरुषहरुको संसारमा’ इतिहास कायम गर्ने अभियानमा रहेका दुइ महिलाको कथा

दिनेश वाग्ले

पहिलो विश्वका दुइ महाशक्ति राष्ट्रमा दुइटी महिला इतिहास बनाउने दौडमा छन् । अभियानमा सफल भएमा दुबै आ-आफ्नो देशका ‘पहिलो महिला राष्ट्रपती’ हुनेछन् । भेटौं सेगोलिन रोयाल र हिलारी क्लिन्टनलाई जसले क्रमशः फ्रान्स र अमेरिकाको राष्ट्रिपतीय चुनावमा गरिरहेको प्रयासलाई विश्वले चासोसाथ हेरिरहेको छ । फ्रान्समा चुनाव दुइ महिना टाढा छ र सेगोलिनले राष्ट्रपतीय उम्मेदवारीका लागि आफ्नो सोसलिस्ट पार्टीको मनोनयन जितेकी छिन् । अमेरिकामा चुनाव झन्डै डेढ बर्षपर छ र हिलारी आफ्नो डेमोक्रेटिक पार्टीको राष्ट्रपतीय उम्मेदवारीका लागि अग्रस्थानमा रहेर प्रतिस्पर्धा गरिरहेकी छिन् । ‘फरक मुलुक र फरक भाषी भएपनि यी दुइ महिलाबीच धेरै समानता छन्,’ ‘अन्डरस्ट्यान्ड फ्रान्स’ वेब र्साईटको ‘पेरिस डायरी’ पन्नामा ह्यारियट रोचफोर्ट लेख्छन्- ‘रुचाउनुस या नरुचाउनुस्, पुरुषहरुको यो संसारमा दुवै निकै बौद्धिक र आकर्षक राजनीतिज्ञ हुन् ।’ विशेषगरी फ्रान्समा एउटी महिलाको यसखाले राजनीतिक उदयलार्य अभूतपूर्व मानिएको छ जहाँ महिलाले सन् १९४४ मा मात्र मतदानको अधिकार पाए र संसदमा युरोपमै सबभन्दा कम महिला उपस्थिती छ ।

खासमा फ्रेन्च राजनीतिक परिदृश्यमा पुरुषहरुको दवदवा कति सम्म छ भने सेगोलिन (तस्बिरमा) ले गत सेप्टेम्बरमा राष्ट्रपतीय चुनाव लड्नसक्ने सम्भावना मात्र व्यक्त गर्दा घोचपेचको सामना गर्नुपर्यो । सोसलिस्ट पार्टीमा सेगोलिनकै मित्र र पूर्व प्रधानमन्त्री लरे फ्यावियसले र्सार्वजनिकरुपमा प्रश्न गरे- ‘(यदि सेगोलिन चुनाव लड्ने हो भने) बच्चाचाहि कसले हेर्छ त ?’ राष्ट्रपतीय प्रत्यासी हुनचाहने सोसलिस्ट पार्टीका पूर्व शिक्षा मन्त्री ज्याक ल्याङ्गले व्यंग्य गरे- ‘राष्ट्रपतीय चुनाव सौर्न्दर्य प्रतियोगिता होइन ।’

सेगोलिनको आगमनले ‘पुरानो गोरा पुरुषहरुको बाहुल्य’लाई कडा धक्का दिएको छ जसले महिलाबाट विरलै चुनौती पाएको छ या पाएपनि तिनलाई सहजै पन्साउन सफल भएको छ । ‘यसपाली चाहि उनीहरुका ती केटौले ठट्टाहरुले काम गरिरेहका छैनन,’ रोचफोर्ट लेख्छन्- ‘उनीहरुले आफ्नो रणनीतिबारे पुनसोच्नु परेको छ र, सेगोलिनको लोकप्रियता ह्वात्तै बढ्दा कम्तिमा र्सार्वजनिकरुपमा, उनीअरुले आफ्नो भाषा बदल्नुपरेको छ ।’

वितेका महिनाहरुमा सेगोलिनको लोकप्रियता यस्तरी बढेको छ, उनलाई अत्यन्त गम्भीर प्रतिस्पर्धीकारुपमा लिइएको छ र राष्ट्रपतीय दौडमा अग्रस्थानमा छिन् । -तर बुधबार र्सार्वजनिक एउटा र्सर्वेमा उनी आफ्ना मुख्य प्रतिद्धन्दी गृहमन्त्री निकोलास सार्कोजी भन्दा केही अंकले पछाडी परेको उल्लेख छ ।) हालै एकै महिनामा फ्रान्सका चारवटा साप्ताहिक पत्रिकाले सेगोलिनमाथि केन्द्रित हुदै आवरण कथाहरु लेखे । सेगोलिनले चुनाव जितिहाल्ने दाबी अहिले नै गर्न सकिदैन तर यदि राष्ट्रपतीय अभियान एउटा सौर्न्दर्य प्रतियोगता नै हुदो हो भने पनि यी महिला पछिपर्ने थिइनन् । ५२ को उमेरमा आकर्षक र करिस्मायुक्त व्यक्तित्वकी सेगोलिनको सौर्न्दर्यको निकै प्रशंसा हुन्छ । फोटोग्राफरहरु उनका रमाइलो मुद्राका तस्बिर खिच्न मरिहत्ते गर्छन् । गत अगस्टमा एकजना फोटोग्राफरले विकीनीमात्र लगाएको अवस्थामा तस्बिर खिचे । (फ्रेन्च गोपनियता कानूनले त्यस्ता फोटोग्राफरविरुद्ध मुद्धा हाल्न पाउने व्यवस्था गरेको छ र सेगोलिनले त्यसो गरिनन् ।) हालैका राष्ट्रपतीय अभियानहरुमा देखा पर्दा कपडा लगाउने शैलीमा बलदाव ल्याउदै अल्छिलाग्दो पारालाई त्याग्दै सेगोलिन विभिन्न शैलीका सुटहरुमा देखिएकी छिन् । हालैको चिली भ्रमणताका हाई हिलभएका जुत्ता लगाएकोमा उनको आलोचना पनि भयो । केही रिपोर्टहरुका अनुसार उनले आफ्ना दातसमेत मिलाएकी छिन् ।

फरक पृष्ठभूमिका भएपनि धेरैले सेगोलिन र हिलारी (तस्बिरमा) लाई बारम्बार तुलना गर्ने गरेका छन् । दुबै बौद्धिक र क्षमतावान महिला मानिन्छन् । सेगोलिन फ्रान्सको विशिष्ट शैक्षिक संस्था एनईएबाट प्रशिक्षित हुन् जहा अहिलेका राष्ट्रपती ज्याक्स सिराक पढेका थिए । येल विश्वविद्यालयमा पढेकी हिलारी कानुन व्यवसायी हुन् । दुबै महिला आफ्नै पार्टीका विपक्षिबाट आउने अवरोधलाई सहजतासाथ सामना गर्न अहिलेसम्म सफल छन् ।

राजनीतिक करिअर थाल्ने र अघी बढाउने सर्न्दर्भमा सेगोलिन र हिलारीबीच केही भिन्नता छन् । विल क्लिन्टनलाई भेट्दा हिलारी यल विश्वविद्यालयमा कानून प्रतिभाशाली विद्यार्थी थिइन् जसका आफ्नै महत्वकाक्षा थिए । वकिलकारुपमा उनको आफ्नो करिअर भएपनि उनले ‘प्रथम महिला’कारुपमा बढी चिनारी र चर्चा पाइन् । सिनेटरकारुपमा आफ्नै परिचय बनाउन उनलाई बर्षौ लाग्यो । सेगोलिनले आफ्ना चार बच्चाका बाबु फ्रयाङ्कोइस् हल्यान्डलाई भेट्दा दुबै प्रतिस्ठित ‘साइन्सेस पो’ नामले चिनिने इन्स्टिच्युटका विद्यार्थी थिए । केही रिपोर्टहरुमा उल्लेख गरिएअनुसार उतिबेला सेगोलिनलाई राजनीतिप्रति खासै रुचि थिएन र फ्रयाङ्कोइस्ले उनलाई त्यो बाटो लिन प्रेरित गरेका थिए । पछि दुबैले सोसलिस्ट पार्टीमा आ-आफ्नो राजनीतिक करिअर बनाए । फ्रयाङ्कोइस् पार्टीका प्रमुख नेता हुन् । सामान्यता पार्टीका त्यो स्तरका नेता राष्ट्रपतीय पदका प्रत्यासी हुनेगर्छन् तर यसपाली स्थिती फरक भयो । यदि सेगोलिनले इलिसी प्यालेस (राष्ट्रपतीय निवास) जितिन् र क्षमतावान पार्टी नेता फ्रयाङ्कोइस्लाई प्रधानमन्त्री नियुक्त गर्न चाहिन् भने उनलाई नातावादको आरोप लाग्नेछ ।

हिलारीका पनि पति विल क्लिन्टन निकट राजनीतिक सहयोगी हुन् र सिनेट प्रतिस्पर्धामा विलले पत्नीको प्रचार अभियानमा ठूलो योगदान पुर्याएका थिए । यसपाली पनि उनी कम सक्रिय छैनन् । सोमबारमात्रै उनले आफ्नी पत्नीको प्रचार वेबर्साईटमा दर्ता भएकाहरुलाई एउटा पत्र पठाएका छन जसमा उनी भन्छन्- ‘के म मेरी पत्नीको राष्ट्रपतीय प्रचार अभियानबाट उत्साहित छु ? बाजि राखेहुन्छ, छु ।’ ह्वाइट हाउस जित्नका लागि उम्मेदवारबाट मात्रै नभई तल्लो तहका र्समर्थकहरुको सञ्जालमा समेत उत्साह र धैर्यता अवश्यक हुने बताउदै पूर्व राष्ट्रपतीले एक सातामा १० लाख डलर उठाएर सहयोग गर्न अनुरोध गरेका छन् । सम्भवत विल कुनै बेला हिलारीले लगाएको गुन तिरिरहेका छन् । हिलारी डियान रोधामकारुपमा जन्मिएकी महिला आफूलाई सधै हिलारी रोधामकैरुपमा चिनाउन चाहन्थिन् । तर श्रीमान्लाई विश्वकै शक्तिशाली पदमा आसिन गराउने त्यो लामो अभियानमा उनले आफूलाई ‘क्लिन्टन’ भनि चिनाउन थालिन् ।

उता सेगोलिनले चाहि कुनै अर्को थर जोड्नु परेको छैन किनकी उनले फ्रयाङ्कोइस् हल्यान्डसँग विवाहै गरेकी छैनन् । उनीहरु पती पत्नी नभएपनि ‘प्याक्ट सिभिल डे सोलिडारी’ नामको सम्बन्धमा छन् जस अर्न्तगत कुनै पनि लिंगका पौढले सम्बन्ध गास्न र जीवन साथीकारुपमा सगै बस्न पाउछन् । हामी स्वेच्छाले सगै भएका हौ, सेगोलिन भन्छिन्, कागजको टुक्राले हैन । तर सम्बन्ध समश्यारहित भने छैन । हालैका दिन जोडीबीच खटपट भएको रिपोर्ट र्सार्वजनिक भएका छन् तिनै हल्लाहरुबिच गत जनवरीमा सेगोलिनले फ्रयाङ्कोइस्का बारेमा एउटा टीभी कार्यक्रममा बोल्ने आफ्ना प्रवक्तालाई निलम्बन गर्नुपरेको थियो । ती प्रवक्ताले भनेका थिए- ‘सेगोलिन रोयलमा एउटैमात्र खोट छ- उनका साथी ।’

त्यस्तै कमजोरी र पार्टी भित्रका झगडाले केही यता सेगोलिनको प्रचार अभियानलाई धक्का पुगेको छ । सोमबारको एउटा टीभी वादविवादमा उनले आफूलाई महिला भएकैले यति धेरै प्रश्नहरु गरिएको गुनासो गरिन् । ‘मेरैजस्तो व्यवसायिक पृष्ठभूमी भएको कुनै पुरुषले स्थायीरुपमै यसरी क्षमता र बैधानिकताबारे प्रश्न सामाना गर्नुपर्ने थिएन,’ उनले भनिन्- ‘महिला हुन साह्रै गाह्रो छ ।’

सेगोलिन जन्मिदा ताका झन गाह्रो थियो । उनका आमाबाबुले नौ बर्षा आठ सन्तान जन्माए । महिलाहरु सन्तान उत्पादन गर्न र अह्राएको काम गर्नकै लागि मात्र हुन् भन्ठान्ने सेगोलिनका बाबु छोरीहरुलाई पढाउनेकुरामा विश्वास गर्दैनथिए । छोरीलाई सन्तान सम्म नगन्ने उनी सगौरव भन्थे- ‘मेरा पाच बच्चा र तीनटी केटी छन् ।’ सेनेगलको डकारमा म्यारी-सेगोलिन रोयलकारुपमा जन्मेकी केटीले स्कुल पढ्नका लागि बाबुसग संर्घष गर्नुपरेको थियो । बाबुलाई चकित पार्दै उनी प्रतिस्ठित र्साईन्सेस पो विश्वविद्यालयमा भर्ना भएकी थिइन् । आफ्नी आमालाई सम्बन्ध विच्छेद गर्न नदिने बाबु विरुद्ध सन् १९७२ मा मुदा हाल्दा सेगोलिन् १९ बर्षी थिइन् । धेरै बर्षो अदातली युद्धपछि फोक्सोको क्यान्सरले सन् १९८२ मा बाबु मर्नुअघि सेगोलिनले मुद्धा जितिन् । सेगोलिनकै जोडमा ८ मध्ये ६ सन्तानले बाबुलाई कहिल्यै नभेट्ने बाचा गरेका थिए ।

तत्कालीन राष्ट्रपती फ्रा स्वा मित्तेराका एकजना सहयोगीले सेगोलिनलाई १९८२ मा आफ्नो समुहमा ल्याएका थिए भने १९९२ मा वातावरण मन्त्री हुनुअघि उनले केही सरकारी जिम्मेवारी सम्हालेकी थिइन् । मार्च २००४ मा एउटा क्षेत्रीय राज्यको प्रमुखमा निर्वाचित भएकी सेगोलिन संसद सदश्य पनि हुन् ।

उता अमेरिकामा डेमोक्रेटिक पार्टीको उम्मेदवारी जित्न हिलारीसँग कम्तिमा चारजना पुरुष चुनावी मैदानमा छन् जसमध्ये बाराक ओबामालाई सबैभन्दा गम्भीर चुनौतीकारुपमा लिइएको छ । अश्वैत ओवामाले नै उम्मेदवारी र, अन्त्यमा, ह्वाईट हाउस जितेभने अमेरिकी राष्ट्रपती बन्ने उनी पहिलो काला हुनेछन् । हिलारीसँग आफ्नै नाम एउटा बलियो ‘ब्रान्ड’कारुपमा छ जसले उनलाई अमेरिकाभरी (र विश्वमा पनि) सजिलै चिनाउछ । उनीसँग निर्वाचन अभियानका लागि आवश्यक चन्दा उठाउन सक्ने क्षमता र सञ्जाल छ । त्यस्तै हिलारीको प्रचार अभियान टोली ठूलो र व्यापक पहुँच भएको छ जो उनका अन्य प्रतिस्पर्धीसँग छैन । तर इराक आक्रमणका लागि राष्ट्रपती जर्ज डब्लु बुशले चाहनालाई र्समर्थन गरेकोमा उनको अझै आलोचना भइरहेको छ । ओबामाले शुरुदेखि नै इराक युद्धको विरोध गरेका छन् ।

आ-आफ्नो देशमा ‘पहिलो महिला राष्ट्रपती’ बन्ने दौडमा रहेका महिलाहरुले यस अगाडी पनि थुप्रै क्षेत्रमा ‘पहिला’ रेकर्ड राखेका छन् । सेगोलिनका लागि एउटी महिलाकारुपमा चुनावी अभियानमा कुनै प्रमुख पार्टीको उम्मेदवारी जित्नु नै एउटा इतिहास हो भने अमेरिकी सिनेटमा निर्वाचित हुने हिलारी पनि प्रथम ‘प्रथम महिला’ हुन् । त्यस्तै न्यूयोर्कबाट चुनिने पनि उनी पहिलो महिला सिनेटर हुन् ।

नेपाल राष्ट्रका लागि एउटा ऐतिहासिक क्षणमा अहिले प्रतिनिधिसभा बैठक चलिरहेको छ र सांसदले अन्तरिम संविधानमाथि छलफल गरिरहेका छन् । धेरैले संविधानमा भएका केही प्रावधानमा संसोधन गरिनुपर्ने आवाज उठाएका छन् जसको सुनुवाई यसै बैठकमा नुहुने पक्का छ । सबै कुराको छिनोफानो यदि गर्नुपर्ने भए अन्तरिम संसदले नै गर्ने छ । एमालेले प्रधानमन्त्रीलाई हटाउने सम्बन्धि प्रावधान थप्नुपर्ने बताएको छ ।

सन् ९० मा जारी गरिएको २०४७ को संविधानको साटो आज नयाँ र जनतालाई बढी शक्तिशाली तुल्याउने अन्तरिम संवधान जारी हुने छ । साथै आजै अन्तरिम संसद गठन हुनेछ जसमा दश बर्षसम्म जनयद्ध गरेका माओवादीहरु पहिलोपटक प्रवेश गर्नेछन् । उनीहरुको यो प्रवेश देश शान्तीपूर्ण राजनीतिक प्रकृयामा प्रवेश गरेको अर्को पुष्टि हो । साथै आजैबाट माओवादी हतियार प्रमाणिकरण प्रकृयाको पनि थालनी हुने छ जो आफैमा हर्षको कुरा हो ।

यी क्षणहरु वास्तवमै रोमान्चकारी छन् । नयाँ नेपालो निमार्ण हुने प्रयास आजबाट अउपचारिकरुपमा थालिने धेरैको विश्वास छ । अन्तरिम संविधानले राजाको अधिकारलाई उल्लेख्य ढंगमा कटौती गरेको छ । यो संविधानको मुख्य उद्वेश्य संविधान सभाको चुनाव गर्ने हो जसले वास्तविक अर्थमा जनतालाई सहभागिता गराएर संविधान बनाउने र राज्य पुनर्स‌रचनाको प्रयास थाल्ने छ ।

संसदीय अवतरण

दशक लामो माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वका प्रतिनिधि पात्रहरू सोमबार सिंहदरबार ग्यालरी बैठक प्रवेश गरेका छन् । प्रतिनिधिसभाको उही बैठक कक्ष छाडेर जंगल पसेका अनुहार थुप्रै सहकर्मीहरूसहित फर्किंदा मुलुकमा ठूलो परिवर्तन भइसकेको छ । मुख्यतः २०४७ सालको संविधान बहिष्कार गर्दै आएका तिनले अन्तरिम संविधान, २०६३ जारी भएको केहीबेरमै ग्यालरी बैठक टेकेका छन् । यस हिसाबले माओवादीको संसदीय अवतरणमा संविधान मुख्य सर्त भएको छ जससँगै नयाँ नेपाल निर्माणको नारा ल्याइएको छ ।

संसदमा माओवादी प्रवेशले देशको शक्ति सन्तुलनमा ल्याएको परिवर्तन क्रमशः प्रकट हुँदै जानेछ । सोमबारै (१५ जनवरी) विघटित भएको पुनःस्थापित प्रतिनिधिसभाको दोस्रो ठूलो शक्ति एमालेसरह सिटमा आएका माओवादीसँग संसदीय मोर्चामा बिरानो भइसकेको नौलो चुनौती हुनेछ । अन्तरिम व्यवस्थापिका-संसद्मा दोस्रो शक्तिको जोडा बन्न आएका यिनले आफूलाई संसदीय अवतारमा कति शीघ्र ढाल्न सक्छन्, त्यसमै स्थायी शान्ति र राजनीतिक स्थायित्व निर्भर गर्नेछ ।

लोकतान्त्रिक दलहरूले माओवादीलाई मूलधारमा ल्याउन गरेको अठोट तथा माओवादी आफैंले संसदीय प्रतिस्पर्धामा सामेल हुन दलहरूसँग कायम गरेको राजनीतिक समझदारी, दुवैको प्रयास परिणाममुखी भएको छ । बीसौं शताब्दीको कम्युनिस्ट कार्ययोजनाबाट सशस्त्र लडाइँ थालेर एक्काइसौं शताब्दीको जनवाद अभ्यास गर्न संसद् प्रवेश गरेका माओवादी अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक विकासक्रममा एउटा महत्त्वपूर्ण सन्दर्भ-पाठ हुनेछ । हितैषी अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले नेपाललाई स्याबासी दिनुका साथै यहाँको स्थायित्व र लोकतान्त्रीकरणको शुभकामना दिनेछ ।

माओवादीको संसद् प्रवेशको जति महत्त्व र विशेषता छ, त्यति नै यसका चुनौती छन् । माओवादबाट प्रशिक्षित कम्युनिस्ट संगठन संसदीय मोर्चामा प्रतिस्पर्धी बन्न समस्त लोकतान्त्रिक चरित्रहरूको स्थापना सहज हुने छैन । त्यससँगै हतियार र सैन्य व्यवस्थापनको शीघ्र कार्यान्वयनमा माओवादीको इमानदार सहयोग अत्यन्त आवश्यक हुनेछ । सशस्त्र माओवादी निरस्त्र आवागमन र राजनीतिक क्रियाकलापमा जति अप्ठ्यारो अनुभव गर्न सक्लान्, त्यति नै असहज अहिलेसम्म खुलस्त र निर्धक्क देशभरि स्वतन्त्र गतिविधि गर्न असमर्थ दलहरूलाई हुन सक्छ । संसद्बाट जाने सन्देशले देशको वातावरण प्रभावित गर्न सक्नेछ ।

अन्तरिम संविधान प्रतिनिधिसभाबाट केही असन्तुष्टि हुँदाहुँदै पनि जसरी सर्वसम्मत रूपमा जारी भयो, त्यसले राजनीतिक सहमति, मेलमिलाप र एकताको सन्देश दिएको छ । जनता आफैंले निर्माण गरेर आफैं घोषणा गरेको पहिलो संविधानमार्फत राष्ट्रिय कार्ययोजना पालनामा अग्रसर हुनु र हालसम्म हासिल सहमतिप्रति इमानदार हुनु दलहरूको जिम्मेवारी हुनेछ । उनीहरूले संविधानसभा निर्वाचनलाई मुख्य गन्तव्य ठहर गरेका छन्, जसलाई निर्विघ्न रूपमा स्वतन्त्र वातावरणमा सम्पन्न गर्नु भावी अन्तरिम सरकारको कर्तव्य हुनेछ । त्यससँगै सबैभन्दा ध्यान दिनुपर्ने विषय के हो भने मुलुकमा द्वन्द्व सकिएको सुनिश्चित गर्नु ।

माओवादी द्वन्द्वको संसदीय अवतरण हुनु जति स्वागतयोग्य छ, त्यति नै नयाँ संसद्ले देशमा कुनै पनि सशस्त्र द्वन्द्वको समुचित सामना गर्ने, बेलैमा सम्बोधन गर्ने सामथ्र्य कायम गर्न सक्नुपर्छ । लोकतान्त्रिक अभ्याससँग अहिले बढीभन्दा बढी वर्ग, समूह, जाति, क्षेत्रका आकासिँदा आग्रह सुरु भएका छन्, तिनको जवाफ संविधानसभाले खोज्ने होइन कि संविधानसभा निर्वाचनको प्रक्रियाबाटै दिनुपर्ने विषय पनि छन् । त्यसकारण माओवादीसहितको उत्साह र ऊर्जापूर्ण यो व्यवस्थापिकाले सरकार र दलहरूलाई कुनै पनि समस्याको राजनीतिक र शान्तिपूर्ण समाधान सम्भव तुल्याउने मार्गदर्शन गर्न सक्नुपर्छ । माओवादीको संसदीय अवतरणको यही प्रमुख उपलब्धि पनि हुन सक्नेछ ।

प्रचण्डको संसद् भवन प्रवेश

सुबोध गौतम
माघ १ – अन्तरिम संविधान र सदन घोषणा हुनुपूर्व सोमबार अपराह्न सवा ४ बजे माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड लामो भूमिगत जीवनपछि पहिलोपटक संसद् भवन प्रवेश गरे । उनको साथमा थिए- माओवादीका अर्का शीर्ष नेता डा. बाबुराम भट्टराई । संसदस्थत प्रधानमन्त्री कार्यकक्षमा दुवै नेता प्रवेश गरेका थिए । संविधानबारे अन्तिम टुंगो लगाउन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला पहिलेदेखि नै त्यहाँ थिए । गृहमन्त्री कृष्णप्रसाद सिटौलाले संसद् सचिवालय परिसरमा संसद् ग्यालरीमा जान आग्रह गर्दा प्रचण्डले ‘गाडीमा जाने हो ?’ भनी जिज्ञासा राखेका थिए । उनी गाडीतिर जानलाग्दा सिटौलाले- ‘होइन होइन पैदलै जाने’ भन्दै संसद् परिसर प्रवेश गर्ने पूर्व-दक्षिण ढोकातर्फ डोहोर्‍याएका थिए ।

सचिवालयको नयाँ भवनको चौथो तलास्थित माओवादी संसदीय कार्यालयबाट सिटौलाले माओवादी नेताद्वयलाई त्यता लगेका थिए । सञ्चारकर्मी र माओवादी कार्यकर्ताहरूको भीडबाट बैठक कक्षसम्म लैजान उनलाई निकै धौ-धौ परेको थियो । सिटौलाले सवा ४ मा प्रचण्ड र भट्टराईलाई कार्यकक्षमा पुर्‍याएका थिए । प्रचण्डले कार्यकक्ष छिर्नुअघि बाहिर तँछाडमछाड गर्दै बसेका सञ्चारकर्मीहरूलाई हात हल्लाएर अभिवादन गरेका थिए । बैठक कक्षमा माओवादीसहित आठ दलका नेताहरूबीच झन्डै तीन घन्टा छलफल भएको थियो । माओवादीबाट मनोनीत सांसद् हरि रोकाले माओवादी संसदीय कार्यालय उक्लिने क्रममा ठट्टा गर्दै भने- ‘माओवादीबाट युवाहरूको प्रतिनिधित्व धेरै छ भनेर होला कार्यालय पनि धेरै सिँढी उक्लिनुपर्ने ठाउँमा राखिदिएछन् । राम्रै गरे ।’

संसद् प्रवेशको तयारीमा रहेको युवा जमातले देश विकासमा पक्कै पनि योगदान गर्नेछन् भन्ने आत्मविश्वास व्यक्त गर्दै थिए । मनोनीतलाई बधाई दिनेको जमात ठूलो थियो । बधाई पाउनेमध्येका एक रोकाले प्रत्युत्तरमा भने- ‘बधाई होइन । शुभकामना दिनुहोस् ।’ माओवादीका ७३ जना सांसद र रोकासहित १० माओवादी मनोनीत सांसद दिउँसै त्यहाँ पुगिसकेका थिए । माओवादी कार्यकर्ताको हूल त्यत्तिकै ठूलो थियो । उनीहरूका लागि त्यो कार्यालय नै साँघुरो देखिन्थ्यो । झन्डै ४ बजे माओवादी नेताद्वय प्रचण्ड र बाबुराम भट्टराई आइपुगेका थिए । मनोनीत संासदहरूसँग भलाकुसारी र हात मिलाउँदै उनीहरू भित्री कोठामा छिरे, जहाँ माओवादीका केन्द्रीय नेता र सल्लाहकारहरूको पहिल्यै उपस्थिति थियो ।

तर उपस्थित मनोनीत सांसदहरू आफ्नो परिचय दिँदा अकमकाइरहेका देखिन्थे । माओवादी नेतृ हिसिला यामीले मनोनीत सांसद नेपाली सेनाका पूर्वजर्नेल कुमार फुदुङतर्फ देखाउँदै भनिन्- ‘उहाँ चाहिँ पुरानो सत्ताबाट ।’ त्यसको प्रतिउत्तरमा फुदुङले भने- ‘अझै पनि अन्योल छ । कुरा बुझ्न कठिन भो ।’ मनोनीतहरूले खुलेर आफ्नो परिचय दिन हिच्किचाइरहेका थिए । यत्तिकैमा अर्का मनोनीत पदमलाल विश्वकर्माले भने- ‘हामी माओवादीभित्रका पनि स्वतन्त्र व्यक्ति हौं ।’ माओवादी नेता र मनोनीत सांसदबीच निकै बेर हाँसो ठट्टा चलिरहेको थियो ।

कार्यालयको सभाकक्ष भने ७३ जनामध्येका नयाँ अनुहारले भरिएको थियो । त्यहाँ युवा जमातको बहुल्य थियो, जुन संसद् ग्यालरी प्रवेशको प्रतीक्षामा थियो । सभाकक्षमा उपस्थित सञ्चारकर्मीको ध्यान तिनै नयाँ अनुहारप्रति केन्दि्रत थियो । उनीहरूका तस्बिर र विगतलाई कोट्याउने प्रयत्न सञ्चारकर्मीहरूबाट भइरहेका थिए । यत्तिकैमा माओवादी नेतृ हिसिला यमी संसद् छिर्दा लगाउनुपर्ने खैरो रङको कोट बाँड्दै थिइन् । उनले मनोनीत सांसद कृष्णादेवी चौधरीलाई कोट दिँदै भनिन्- ‘यो तपाईंका लागि अनिवार्य छैन । तर पनि राख्नोस् ।’ सभाकक्षमा उपस्थित माओवादीका सांसद र केन्द्रीय नेताहरूबीच परिचयको कार्यक्रम पनि सँगसँगै चलिरहेको थियो । यसबीचमा सञ्चारकर्मीहरूलाई कक्षबाट बाहिर निकालिएको थियो ।

दिनेश वाग्ले
वाग्ले वेब लग

सरकार र माओवादी अन्तरिम संविधानका लागि वार्ता गरिरहेका छन् र वार्ता टोलीका सदश्यहरुले सबै कुराको टुंगो लगाउन नसक्ने पक्का जस्तै देखिएको छ । उनीहरुले अन्तिम निर्णयका लागि आठ पार्टी नेतृत्वको उच्चतहमा कुरा जान सक्ने सार्वजनिक गरेका छन् । समझदारी हुन बाँकी केही कुराहरुमध्ये एउटा संविधान सभाको चुनावमा प्रयोग गरिने मतपत्रको ढाँचा हो । खासमा हामीहरुलाई संविधान सभाको चुनावी पक्षबारे धेरै कुरा थाहै छैन । वितेका केही बर्षहरुमा नेपाली राजनीतिमा यस शब्दावलीको प्रयोग यसरी भएको छ जसले जनतामा संविधान सभाप्रति उत्कट आशाको सिर्जना गरेको छ । मानौं संविधान सभा हुनेवित्तिकै भोकाले भटाभट खान पाउने छन् । मानौं संविधान सभामा हामीले चुन्ने प्रतिनिधि खाना पकाउनमा माहिर छन् जसले निर्वाचित हुनेवित्तिकै धमाधम सिंहदरवार गएर भात पकाउन थाल्ने छन् । केही बढाइचढाको भान मिलेपनि धेरैजसो जनताले संविधान सभाबाट गरेको अपेक्षा यस्तै हो । यो आकाश छुने अपेक्षालाई वास्तविकतामा झार्नु नेपाली नेतृत्वको सबैभन्दा ठूलो चुनौती हो । नभए भोली निराश जनतालाई प्रतिकृयावादीले खुच्चीङको भाषामा भन्न थाल्ने छन्, “लौ देख्यौ हैन संविधान सभाको हौवा । खै संविधान सभाले के दियो तिमिहरुलाई ?” संविधान सभाले देशको भविश्य निर्धारण गर्ने कानून बनाउने हो, जनतालाई निर्णय प्रकृयामा सहभागी गराउने गरी राज्यको पुनर्संरचना गर्ने हो भन्ने जस्ता कुरा जनतालाई बुझाउनु पर्छ ।

२०४६ को जनआन्दोलन लगत्तै पनि यस्तै समश्या देखिएको थियो । मानिसहरुमा प्रजातन्त्र आउने वित्तिकै आफ्नो जीवन अवस्था सुध्रिने आशा आकाशिएको थियो । प्रजातन्त्रले पनि एकै रातमा गरिवलाई धनी बनाउने त होइन । हो, सन् ९० को दशकमा हामीले पहिलेका ३० बर्षमा नेदेखिएका विकाश गतिबिधि र आर्थिक उन्नती देख्यौं । तर त्यो जनताको अपेक्षा मुताविक भएन । प्रजान्त्रले चुनौती खेप्न थाल्यो ।

सम्पुर्णरुपमा संविधान सभाप्रतिको धारणाबारे जनतामा प्रष्ट पार्नुका साथै अब चाडै मतदान प्रकृयाबारे प्रचार गरिनु आवश्यक छ । चुनावमा मिश्रित मतदान प्रकृया अपनाईने निर्णय भइसकेको छ तर त्यसमा पनि दुई खाले तरिका छन् । दुइटा मतपत्र अपनाउने कि एउटै ? यसबारेमा वार्तारत सरकारी र माओवादी पक्षबीच सहमति हुन सकेको छैन । सन् २००७ को मध्य जुनमा चुनिने भनिएको संविधान सभाका सद्शयहरु दुई प्रकृयाबाट चुनिने छन्, अहिलेका संसदीय क्षेत्रबाट “सबैभन्दा बढी मत ल्याउने” २०५ संविधानसभामा पुग्ने छन् भने अरु २०४ जना राजनीतिक पार्टीहरुले देशभरीबाट पाएका मतका आधारमा छानिने छन् ।

चुनावी प्रकृया र मतपत्रबारे अघिल्लो साता मैले एकजना नर्वेली निर्वाचन विशेषज्ञ कारे भोल्लानसँग कुरा गरेको थिए । उनी नेपालमा हुन लागेको संविधान सभाको चुनावी प्रकृयालाई सघाउन र त्यसमा विशेषज्ञीय सल्लाह दिन दोस्रोपटक नेपाल आएका थिए । यहाका थुप्रै नेता तथा निर्वाचन आयोगका पदाधिकारीहरुसँग भेटेर चुनावी प्रकृयाबारे कुरा गरेका भोलानले चुनावबारेका कतिपय कुरा संविधानमै निर्णय हुनुपर्नेमा जोड दिएका थिए । प्रस्तुत छ कारे भोल्लानसँगको कुराकानी जो केही दिन अगाडीको कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित भएको थियो ।

>> मिश्रित प्रणाली भन्नाले कहिलेकाही दुइ फरक प्रणालीलाई बुझाउछ । वास्तविक मिश्रति प्रणाली अर्थात ‘मिश्रति सदश्य समानुमातिक (मिसस) प्रणाली’ त्यस्तो व्यवस्था हो जसमा संसदीय सदश्यताका लागि चाहि समानुपातिक प्रतिनिधित्वको प्रयोग गरिन्छ । चुनावको समानुपातिक पक्षले ‘बढी मत पाउने विजयी’ प्रणालीमा हुनसक्ने असमानुपातिक प्रतिनिधित्वका लागि क्षतिपूर्ति प्रदान गर्छ ।

अर्को प्रणाली समानान्तर प्रणाली हो जसमा दुइ चुनावी प्रतिस्पर्धाहरु (‘बढी मत पाउने विजयी’ र समानुपातिक) आपसमा सम्बन्धित हुदैनन् । त्यस्तोमा नजिता समानुपातिक हुदैन । समानान्तर प्रणालीलाई प्रायः अर्ध समानुपातिक भनिन्छ किनकी मतको १० प्रतिशतले सामान्यत संसदमा सीटको पाच प्रतिशत मात्रै दिन्छ । त्यसैले मिश्रतमा पनि कुन चाहि तरिका अपनाउने भन्ने निर्णय गर्न अहिलेको आवश्यकता हो ।

‘मिश्रति सदश्य समानुमातिक प्रणाली’ अर्न्तगत एकल सदश्यीय क्षेत्रहरुको चुनावमा पार्टीबीच सीटको समानुपातिक वितरण हुने सुविधा हुन्छ । उता समानान्तरमा चाहि ठ्याक्कै उल्टो सहमतिका आधारमा भन्दा पनि सम्झौताका आधारमा पार्टीबीच सिट बाडफाड हुन्छ ।

मिश्रति प्रणालीमा दुइ प्रतिस्पर्धा (‘बढी मत पाउने विजयी’ र समानुपातिक प्रणालीको राष्ट्रव्यापी सूचि) हुने भएकाले मतदातालाई छुट्टाछुट्टै छनोट दिनु सबैभन्दा चल्तिको प्रयोग हुनेछ । त्यसको अर्थ मतदाताले दुबै प्रतिस्पर्धामा एउटै पार्टी नछान्न पाउछ । मिश्रति प्रणालीको मुख्य फाइदा यसलाई मानिन्छ । तर कतैकतै यो सुविधा हुदैन या कमजोर तुल्याइएको हुन्छ ।

संविधान सभाको चुनाव तीनै २०५ एकल निर्वाचन क्षेत्रहरुमा गर्ने योजना बनाइएको छ जो पहिलेका संसदीय चुनावहरुका लागि खडा गरिएका थिए । निर्वाचन क्षेत्र हटाउने या घटाउने कुरा सधै अप्ठेरो र विरोधाभाषपूर्ण कुरा हो । तर वास्तविक मिश्रति प्रणालीमा क्षेत्रको सीमाको महत्व उल्लेख्यरुपमा घट्छ किनकी सबै भोट पार्टी बीच सीट बाडफाड हुदै उहीरुपमा गणना हुन्छन्- चाहे ती जहासुकै खसालिएका किन नहुन् ।

२०५ क्षेत्रबाट ‘बढी मत पाउने विजयी’ प्रणालीको चुनाव नेपालमा भइसकेका छन् । नौलो चाहि सूची समानुपातिक प्रणाली हो । यस अर्न्तगत सबै चार सय ९ सीटलाई समानुपातिक सुत्र अनुसार बाडिन्छ ताकि संसदमा उपयुक्त समानुपातिक प्रतिनिधित्व होस् । तर केही प्राबिधिक प्रश्नको जवाफ आवश्यक छ । के क्षेतिपूर्ति दिलाउने २०४ सिटहरु समानुपातिक नतिजा ल्याउन पर्याप्त हुन्छन् ? स्वतन्त्र उम्मेदवारहरुको निर्वाचनलाई कसरी लिने ?

धेरैजसो अवस्थामा समानुपातिक नतिजा ल्याउन सूचिका ५० प्रतिशत सीट काफी हुन्छन् । तै पनि एउटा सैदान्तिक सम्भावना हुन्छ- कुनै पार्टी क्षेत्रहरुमा उसले पाएको कुल मतले दिलाउने भन्दा बढी सिट जित्न सक्छ । यो अवस्थामा, उदाहरणका लागि, कुनै पार्टी २०५ मध्ये १५० सिट जित्यो भने उसलाई सूचिका सीट घटाइदिनु पर्छ । कुनै मुलुकमा यस्तो अवस्थामा फरक भएको संख्याका आधारमा संसदका सीट बढाएर परिस्थिती काबुमा लिइन्छ । अनि क्षेत्रमा स्वतन्त्र या भौगोलिकरुपमा खाजिएका पार्टी उम्मेदवारले चुनाव जित्न सक्छन् । स्वतन्त्र उम्मेदवारहरु सूचिका सिटका लागि प्रतिस्पर्धा गर्दैनन् र स्थानीय पार्टी क्षेत्रको चुनाव जितेपनि त्यस्ता सिट पाउने सम्भावना कम हुन्छ ।

एउटा अर्को कुरा मतपत्रको छ । मिश्रित प्रणालीमा मतदाताहरुलाई दुइ भागमा विभाजित मतपत्र दिइन्छ । एकापट्टी पार्टीको सूचि हुन्छ भने अर्कोमा उम्मेदवारको नाम र उसको पार्टी (स्वतन्त्रको हकमा नाममात्र) हुन्छ । पछिल्लो भाग निर्वाचन क्षेत्रपिच्छे फरक हुन्छ भने अघिल्लो देशैभरी एउटै । यस्तो मतपत्रमा प्रष्ट उल्लेख गरिनुपर्छ कि दुइटा प्रतिस्पर्धा भइरहेका छन् र क्षेत्रको चुनावमा एउटा पार्टी उम्मेदवारलाई भोट हालेपनि सूचीको प्रतिस्पर्धामा अर्कैलाई हाल्न सकिने सुविधा मतदातालाई मिल्छ ।

यस्तो मतपत्र नेपालमा अघिल्ला चुनावमा प्रयोग गरिएका भन्दा फरक हुने नै छ, जटिल जस्तो पनि देखिने छ । तर यस्तो व्यवस्था थुप्रै संक्रमणकालीन प्रजातान्त्रिक मुलुकहरुमा प्रयोग भइसकेकोले डराउनु पर्ने अवस्था पनि छैन । एउटा उपाय दुइ प्रतिस्पर्धाका लागि छुट्टाछुट्टै मतपत्र प्रयोग गर्ने हो । तर दुइट मतपत्रको मुख्य वेफाइदा पार्टीले गर्ने धाधलीको सम्भावना हो जो एउटै मतपत्रमा उति सम्भव हुदेन । अर्को छनोट चाहि मतपत्रमा एउटै मात्र सूचि (उम्मेदवार र पार्टीको नाम) राख्ने र त्यही भोटलाई देशभरीबाट गनेर यो पार्टी यति पायो भन्ने टुङ्गोमा पुग्ने । त्यसो गर्दा मतदाताले क्षेत्रमा एउटा उम्मेदवारलाई भोटहालेर र देशभरीबाट अर्को पार्टी छान्ने मौका पाउदैन । तर फाइदा के भने यस्तो मतपत्र यस अगाडी नेपालमा प्रयोगमा ल्याएकै जस्तो देखिने छ र पार्टीका सम्भावित छेस्के बानीव्यहोरा रोक्छ । सूचीका सीटको हिसावकिताव गर्नेबेलामा पार्टी पाउने सिटहरु क्षेत्रबाट जितेका सिटबाटै घटाइने हुदा कुनै क्षेत्रहरुमा पार्टी उम्मेदवारलाई आफूसग सम्बन्धित नगर्राई चुनावमा पठाउन खोज्नेछन् ।

पार्टीले यस्तो बठ्याई गरेको उदाहरण केही देशमा देखिएको छ ताकि क्षेत्रबाट पनि आफ्नो मान्छे जितोस्, सूचबाट आफूले पाउने संख्या पनि नघटोस् । यो समश्यासग जुध्न जर्मनीमा मत गन्दा पार्टीबीच प्रतिस्पर्धामा त्यस्ता मत मात्रै गनिन्छन् जसमा मतदाताले क्षेत्र चुनावमा देशभरी प्रतिस्पर्धा गरिरहेको पार्टीलाई भोट दिएको होस् । अर्थात, स्वतन्त्र उम्मेदवारलाई भोट हाल्ने मतदाताले राष्ट्रव्यापी प्रतिस्पर्धामा पार्टीई मत दिन पाउदैन । त्यसो गर्दा पार्टी आफ्नै चुनाव चिन्ह लिएका उम्मेदवारका उठाउनुको साटो स्वतन्त्र उम्मेदवारलाई समर्थन गर्दा पनि केही पाउने छैनन् । अर्को उपाय चाहि राष्ट्रव्यापी सूचीका लागि प्रतिस्पर्धा गर्न निश्चित क्षेत्रहरुमा उम्मेदवार उठाएकै हुनुपर्ने प्रवधान राख्न सकिन्छ ।

फेरी पहिलो फाइदा (अर्थात अघिल्ला चुनावकै जस्तो मतपत्र) लाई वेफाइदाकारुपमा पनि हेर्न सकिन्छ किनकी दुइ प्रतिस्पर्धाको किटेर उल्लेख गरिएको हुदैन र त्यसो हुदा प्रणालीबारेको सूचना कमजोर हुनसक्छ । फाइदा बेफाइदा जहा जे मा पनि हुन्छ । यस्तो मतपत्र जर्मनीको दुइ राज्यमा चलनमा छन् भने इटालीको सिनेटमा २००५ सम्म यस्तै थियो ।

निर्वाचन क्षेत्र नभएका मतदाता, जस्तो विदेशमा या व्यारेकमा रहेकाहरु, लाई आफ्नो निर्वाचन क्षेत्रमा पुग्न सहज नहुन सक्छ । त्यसैले उनीहरुलाई सूचि प्रतिस्पर्धाको मतपत्र मात्रै उपलब्ध गराउन सकिन्छ ।

माओवादी जनयुद्ध हेर्न रोल्पा पुगेका साम्राज्यवादविराधी विदेशीहरुले त्यहा सडक खन्न श्रमदान गरेतस्बिर- दिनेश

दिनेश वाग्ले

आफूलाई एउटै मात्र नामबाट चिनाउन चाहने २६ वर्षो ज्यासन क्यानाडामा इतिहासका विद्यार्थी हुन् जसको मनमा पुँजीवादप्रति गहिरो अनास्था छ । त्यसैले उनी नेपालमा आएर माओवादी कम्युनिस्टले छेडेको ‘पुँजीवाद र सामन्तवाद’ विरुद्ध युद्धबारे जान्न उत्सुक थिए । ‘यहाँ लडाइँ ठूलो हुँदै जाँदा हाम्रो प्रेसमा पनि देखा पर्न थाल्यो,’ क्यानाडेली तन्नेरीले भने- ‘रिपोर्टहरूले लडाइँलाई सकारात्मक/नकारात्मक दुवै रूपमा प्रस्तुत गर्थे । महिला मुक्ति भएको र प्रजातान्त्रिक जनसरकार स्थापना भएका विवरणसँगै लडाइँ आतंकवाद भएको भन्ने समाचार पनि छापिन्थे । त्यसैले म के हो यो भन्ने प्रत्यक्ष बुझ्न आएको ।’

ज्यासनजस्तै आफ्नो मुलुकका पुँजीवादी संस्थापनविरुद्ध गहिरो असन्तुष्टि बोकेका १२ बहुराष्ट्रिय विद्यार्थी तथा अभियन्ता हालै रोल्पामा तीन साता बिताएर काठमाडौं फर्केका छन् । उनीहरू साम्राज्यवादविरुद्धको अन्तर्रष्ट्रिय अभियान (वर्ल्ड पिपुल्स रेसिस्टेन्स मुभमेन्ट) को संयोजनमा तेस्रो अन्तर्रष्ट्रिय रोड बिल्डिङ ब्रिगेडको सदस्यका रूपमा रोल्पा पुगेका हुन् । उनीहरूले माओवादी नियन्त्रित ‘मगरात जनसरकार’ का क्रियाकलाप निरीक्षण गर्नुका साथै निर्माणाधीन सहिद सडक बनाउन श्रम खर्चेका थिए । नाम देख्दा केके न जस्तो लागे पनि ब्रिगेडका कुनै पनि सदस्यले हतियार बोकेका हुँदैनन्, उनीहरू जनयुद्धप्रति रुचि राख्ने विदेशी हुन् र पर्यटकका रूपमा नेपाल आउँछन् । अघिल्लो नोभेम्बरमा केही व्यक्ति आएका थिए भने दोस्रो टोली अप्रिलमा काठमाडौं उत्रेको थियो । तर उनीहरू आन्दोलनका कारण रोल्पा पुग्न सकेनन् ।

‘नेपालमा जे भइरहेको छ, रुचिपूर्ण छ,’ ज्यासनले भने- ‘मानिसहरू समाज बदल्न उठेका छन् । परिवर्तनप्रति उनीहरू उत्साहित पाएँ । जहाँसम्म मैले देखें- आन्दोलनलाई आतंकवाद भन्ने कुरामा म सहमत हुन सक्दिनँ ।’ अब उनले देखेका सकारात्मक परिवर्तनबारे वर्णन गर्न थाले । जस्तो, जातविभेद निर्मूल भएको पाएको र महिलाले सम्बन्धविच्छेद गर्नसक्ने स्वतन्त्रता पाएको । घर नफर्किसकेका छ जना शनिबार आफ्नो अनुभव सुनाउन पत्रकारहरूसामु उपस्थित भएका थिए र एक संवाददाताले उनीहरू जनयुद्धमा सामेल भएको भान पर्ने खालको प्रश्न गर्दा सबै विदेशीले तत्कालै आफूलाई माओवादी आन्दोलनबाट अलग्याए । ‘हामी जनयुद्धमा सामेल भएको होइन,’ आफूलाई ‘संयुक्त राज्य आतंक’ नामको मुलुकका नागरिकका रूपमा परिचय गराउने अमेरिकी अभियन्ता पिटर ग्य्रान्टले भने- ‘हामी आन्दोलनप्रति ऐक्यबद्धता मात्रै जनाउँछौं ।’ जर्मनीमा निर्माण व्यवसाय गर्ने उनले अहिलेको विश्वका मुख्य समस्या अमेरिकाको साम्राज्यवादी र फाँसीवादी नीति भएको उल्लेख गर्दै हालै भारतले माओवादी नेताहरू किरण र गौरवलाई छाड्दा निकै खुसी लागेको बताए । ‘हामी यहाँ ऐक्यबद्धता जनाउन पर्यटकका हैसियतमा आएका हौं,’ पिटरले भने- ‘ठान्नुस् हामी [हालैका दिनमा] रोल्पा जाने पहिलो ट्रेकिङ समूह हौं ।’

भाषा समस्याले रोल्पावासीसँग चाहेजति अन्तरक्रिया गर्न नसकेको बताउने विदेशीहरूले सोही बेला त्यहाँ पुगेका एक फ्रेन्च पत्रकारका दोभासेमार्फ स्वतन्त्र अनुवादमार्फ कुरा गर्न पाएको उल्लेख गरे । माओवादी आन्दोलनबारे प्रत्यक्ष अनुभव लिन आएको बताउने बेलायतका अन्तर्रष्ट्रिय सम्बन्ध विषयका विद्यार्थी रड्डी मक्केले रोल्पामा गरिबी भए पनि माग्ने नदेख्दा खुसी लागेको बताए । ‘बरु काठमाडौंमा माग्ने छन्,’ उनले भने । नमिलाएको छोटो कपाल पालेका, खिरिलो ज्यान भएका अग्ला दाह्रीवालले चस्मा लगाएका छन् र हात हेर्दा लाग्छ उनले रोल्पामा निकै सडक खनेका छन् । ‘होइन, यो घाउ [शुक्रबार] काठामाडौंमा भएको हो,’ दाहिन हातको कान्छी औंलाका तीनटा चोट देखाउँदै उनले भने- ‘यहाँ के विरोध प्रदर्शन भइरहेको रहेछ, त्यसमा परियो, लडियो ।’ तर अमेरिकी पिटरको चिउँडैको ठूलो घाउचाहिँ आन्दोलन या सडक खन्दा केहीबाट नभएको उनले बताए । पिटर र ज्यासनका हातका नङमा अडकिएको फोहोर देख्दा उनीहरूले माटोचाहिँ प्रसस्तै खेलाएको निष्कर्षमा पुग्न सकिन्थ्यो ।

मरिससमा जन्मेका तर बेलायतमा बस्ने रोसन शर्माले पुँजीवादले कतै काम नगर्ने उल्लेख गर्दै रोल्पावासीको उत्साह देख्दा खुसी लागेको बताए । ‘उनीहरू हामीसँग ठट्टा गरिरहेका थिए,’ तन्नेरीले भने- ‘नयाँ समाजको सुरुवात भएको छ जो निकै राम्रो हो । मानिसहरूको सोच्ने तरिका बदलिएको छ । सामन्तवादले दक्षिण एसियालाई नै जकडेको छ जसलाई उखेल्नै पर्छ ।’

एघार जनाको समूहमा तीन जना महिला थिए जसमध्ये जर्मनीकी कर्नेलिया काठमाडौंमै छिन् -क्रिसमस उपहार किन्नु आफ्नो अहिलेको प्राथमिकता भएको उनले बताइन्) । बितेका दुइ वर्षेखि नेपालबारेका घटनाको अध्ययन गरिरहेको बताउने २६ वर्षो विद्यार्थी (उनले पनि अर्को नाम बताउन चाहिनन्) ले आफूलाई महिला मुक्तिबारे विशेष चासो भएको बताइन् । ‘स्थिति साँच्चै सुध्रेको रहेछ,’ गाजलु मोटीले भनिन्- ‘माओवादी सेनामा महिला-पुरुष बराबरी हैसियतमा रहेछन् ।’ तर तत्कालै उनका अमेरिकी पुरुष सहयात्रीले भने- ‘महिलाहरू हाम्रो जस्तो कानुनी अधिकार दिएको देशमा समेत अझै शोषित, पीडित छन् । मुख्य कुरा कानुनी अधिकारभन्दा पनि पुरुषको उनीहरूप्रतिको दृष्टिकोणमा बदलाव आउनुपर्छ ।

दिनेश वाग्ले

हाउभाउ हेर्दा र कुरा सुन्दा कासान्द्रा वी आफैं कथाकी पात्र हुनसक्छिन् । छेउको तस्बिर हेर्ने भए ठीकै छ, नभए एउटा छवि कल्पिनुस्— चाउचाउजस्तो कपाल, अग्ली, ‘मोटी’ भन्दा नराम्रो लाग्ला, त्यसैले खाइलाग्दी भनौं । पहिरन बहुराष्ट्रिय छ— भारतीय सिल्क अनि सिंगापुरमा किनेको पस्मिना । पस्मिना कहाँको रैछ कुन्नि ! ‘लौ, नेपालमै पो बनेको रैछ,’ र्‍याडिसन होटलमा शुक्रबार चिया सेलाउँदै जाँदा आश्चर्य भावमा सलको ट्याग पढेपछि उनले भनिन्- ‘किनेको सिंगापुरमै हो ।’ कासान्द्राले सेतो चस्मा लगाएकी छन्, पावर उनैलाई थाहा छैन । घाँटीमा लकेट छ, जुन सेप्टेम्बरमा उनलाई ३९ औं जन्मोत्सवको उपहार हो परिवारबाट । ‘यसले घर खुब सम्झाउँछ,’ विश्वभरि आफूले कथा सुनाउने बालबालिकालाई आफ्नै सन्तान ठान्ने महिलाले भनिन्- ‘म पनि त्यही चाहन्छु ।’

यो कथा एकैछिन रोकौं, लागौं उनको पेसातिर । यी अंग्रेज कथावाचक हुन्, जो विशेष गरी बालबालिकालाई हाँस्दै, कराउँदै, हात हल्लाउँदै, मुख बंग्याउँदै, बुरुक्क उफ्रिदै, थचक्क बस्दै कथा सुनाउँछिन् । शारीरिक हाउभाउ प्रकट गर्दै कथा भन्नु उनको विशेषता हो । ‘१५ वर्षअघि मैले कथा भन्न थाल्दा,’ उनले सम्भिइन्- ‘बेलायतमा कथावाचकहरू बोल्थे मात्र । जब मैले उफ्रिदै भन्न थालें, ती चकित भए । खासमा कथा भन्ने मात्र होइन । अनि कथा भन्ने भाषा शब्द, गीत, नृत्य हुन् ।’

बि्रटिस काउन्सिलको आयोजनामा अस्ट्रेलिया, भियतनामलगायत सात मुलुकमा कथा भनेकी क्यासान्द्रा अहिले नेपालमा छिन् र उनको खुबी शनिबार काठमाण्डू दरबार क्षेत्र र बुधबार ललितपुरको मंगलबजारमा सार्वजनिक हुनेछ । त्यसपछि उनले काउन्सिल, भक्तपुरको सैनिक स्कुल र ललितपुरकै जावलाखेलस्थित डीएभी स्कुलमा बालबालिकालाई कथा सुनाउनेछिन् तथा अभिभावक र शिक्षकनिम्ति कार्यशाला गर्नेछिन् ।

कथामा त्यस्तो के हुन्छ जसले बालबालिकालाई मुग्ध पार्छ ? ‘कस्तो अप्ठेरो प्रश्न सोधेको ?’ पक्का बेलायती लवजमा उनले भनिन्- मुस्काउँदै अनि तत्कालै ओठ, नाक र आँखा एकै ठाउँ ल्याउँलाजस्तो गरेर खुम्च्याउँदै ।

‘प्रायः कथा पुराना हुन्छन्,’ उनले भनिन्- ‘हुन त म विज्ञानप्रविधिका कथा पनि भन्छु । जे होस्, बालबालिकाले कथामा कल्पनाको संसार पाउँछन् जसले उनीहरूलाई आनन्दित पार्छ ।’

नयाँ ठाउँमा भिन्न पृष्ठभूमिका श्रोतालाई सुनाइरहनुपर्ने भएकाले उनले कथाहरूको सूची बनाएकी छन् र चाहिएका बेला झिकेर भन्न थाल्छिन् । ‘नेपालमा कथा भन्ने चलन मौलिक छ,’ उनको एउटा जिज्ञासा मेटाउने प्रयास गरियो । ‘खास गरी सुत्ने बेला हजुरबा, हजुरआमाले नातिनातिनालाई कथा भन्छन् । कथामा धर्म र नैैतिकतालाई जोड दिइन्छ । साँच्ची, तपाईं फरक संस्कृतिका श्रोतालाई धर्मबारे कथा सुनाउँदा कस्तो अनुभव गर्नुहुन्छ ?’

‘धार्मिक कथा म भन्दिनँ,’ उनले सुनाइन्- ‘मेरा कथामा मानवता छाउँछ । सामान्य मान्छेका कथा भन्छु, रथ चढ्ने राजकुमारका पनि होइन । कथामा अन्तर्राष्ट्रियपन हुन्छ । जनावरबारे हुन्छ । जस्तो— मूर्ख हात्ती र चलाख कमिला ।’

‘मूर्ख हात्ती र चलाख कमिला’ को पात्रचित्रण गर्न कासान्द्रालाई छाडी, हामी फर्कौं उनको आवरणतिर । वाचकको पात्रले चाहिँ कथाभनाइमा कस्तो प्रभाव पार्छ ? ‘पार्छ नि,’ उनले हात र ज्यान झन् हल्लाउँदै भनिन्- ‘अनि हाउभाउको बढी महत्त्व हुन्छ । गाईको प्रसंग आउँदा ‘बाँ’ गर्नुपर्‍यो, बिरालोको आउँदा ‘म्याउँ’ ।’ एकै छिन रोकिएपछि उनी निरन्तर भइन्- ‘सम्बद्ध आवाज निकाल्दा बच्चाले सजिलै बुझ्छन् । हाउभाउले पात्र बुझ्न सघाउँछ । ध्वनिले रोचकता थप्छ, नै अंग्रेजी बुझाउन सजिलो पार्छ ।’

यो कुरा यहीँ बन्द गरौं, क्यासान्द्रा त थाक्दिनन् गफिएर । उनै स्वीकार्छिन्- गफाडी र कथावाचकमा खासै भिन्नता हुँदैन !

क्यासान्द्राको भ्रमणबारे ब्रिटिश काउन्सिलले जारी गरेको बक्तव्य:

British Council briefing on the event:

British Council Nepal will be organising “Stories in Motion” with international storyteller and educationalist Cassandra Wye from the UK. These are stories that are seen as well as heard. The purpose of these events is to demonstrate the power of storytelling to motivate children to learn and the importance of stories in learning to read and enjoying reading.

Our aim is to persuade children and their parents and teachers that reading for pleasure is a means in itself and way to improve all-round academic performance.

Cassandra has been dancing stories around the world since1991. Her storytelling has taken her to Australia, Barbados, Hong Kong, Malaysia, Singapore, Thailand, and Vietnam. Now she’s in Nepal.

John Fry, Country Manager of British Council Nepal, says that this is part of our work to promote reading in Nepali and English, in particular the importance to child development of reading for pleasure. This is where story – telling comes in. Stories in Motion will excite children to read.

We are organising performances for primary school students and the general public, workshops for primary school teachers and parents in Bhaktapur, Kathmandu, Patan and Pokhara from 2 December to 10 December 2006.