दिनेश वाग्ले

‘यत्तिकै’ मेरा सहयात्रीले भने ।

‘यत्तिकै नि कोही घुम्न हिड्छ ?’ अब पनि ‘सही’ कारण नपाए झोक्किने संकेत दिदै उनले सोधे ।

‘अहिले भ्रमण बर्ष हो नि दाजू,’ सहयात्रीले भने– ‘त्यसैले घुम्न निस्केको ।’

दाजूले टाउको तल–माथी हल्लाए, कुरो बुझेजस्तो गरे र आफ्नो ‘किन हिडेको ?’ प्रश्नले थालेको छोटो लहरोलाई टुङ्ग्याए ।

एउटा यस्तो समाज जहाँ दुई–चार दिनका उकाली ओराली हिडाई लाखौ मानिसका दैनिक जीवनका सामान्य बाध्यता हुन् त्यहाँ कोही हिड्नैका लागि हिड्छन् भने उनीहरुलाई केही साताअघि ललितपुर भट्टेडाडाका गंगा थापाले गरेजस्तो प्रश्न सोधिनु अनौठो हुदैहोइन । बाध्यताबस् गरिने हुन् या स्वेच्छाले, यात्राहरुमा निश्चित समानाता हुन्छन् । सामान्यतः ती रमाइला बाहेक चुनौतीपूर्ण पनि हुन्छन् । आनन्द बाहेक दुःख यात्राहरुको अभिन्न अंग हो । त्यसैले काठमान्डूको ककनीदेखि घना शिवपुरी जङ्गलभित्र ऐसेलु र काफल खादै झोर महाङ्कालसम्मको गएसाता तीनजना सम्वादाताहरुले गरेको पदयात्रा होस या जापानी नाओको यामाजाकीले अप्रिल २०१०मा गरेको अन्तरिक्ष यात्रा, दुबैमा केही निश्चित समानता छन् ।

बाध्यताले हिड्नु एउटा कुरा तर संसारभरी मानिसहरु ‘विनाकामै’ घुम्नुलाई नै काम बनाएर यात्रामा निस्कन्छन् । आखिर उनीहरु किन त्यसो गर्छन् ? जवाफ व्यक्तिपिच्छे फरक हुनु अस्वभाविक होइन तर सबैका जवाफहरुलाई एकैछाउमा निचोर्ने हो भने तिनमा पनि केही समानाता झल्किन्छन् । केट हप्किन्स लेख्छन्– १) हामी केहीकुरा पाउन २) केहीकुराबाट टाढिन, र ३) कुनै अर्को व्यक्तिको लडहका कारण घुम्न निस्कन्छौं । केटका निचोडमा थपथाप र विस्तार गर्न सकिन्छ तर असहमत हुन सकिदैन ।

कतिपय मान्छेहरूसँग मेरा कुराकानी मैले या उनीहरूले गरेका ताजा यात्रा र हामी दुबैले जान चाहेका तर कसोकसो नभ्याएका नमिलेका गन्तव्यहरुको थकथकीपुर्ण बर्णनबाट शुरूहुन्छ । उनीहरुले जान चाहेका तर आफू गइसकेका गन्तव्यबारे शानपूर्वक (अँ, म त्यहाँ गएको छु भन्दै) धाक दिन कम्ति मज्जा आउदैन । ‘रारा’ धेरैले जान चाहेको त्यो सुन्दर नेपाली ताल मेरो सिफारिस सूचीमा पनि पहिलो स्थानमा पर्छ । केही साता अघि विवाह गरेका दुइ साथीमध्ये बेहुलाले ‘हनिमुनका लागि कहाँ जाँदाठिक होला ?’ भनि सोध्दा मैले रारा, मुस्ताङ्, खुम्बु र लाङटाङ्लाई जोड दिएको थिएँ । बीचका दुइ गन्तव्यबारे कुरा गर्दा चाहि म आफै ‘आहा, म पनि गएको छैन, नगई छाड्दिन’ भन्ने लवजमा थकथकी मान्दै थिए । रारा किनारमा बसेर पानीमा खुट्टा छुवाउदै मध्यान्हपछि उर्लिने छालहरु नियाल्दाजस्तै आनन्द आउछ लाङ्टाङ्को केन्जिङ् गुम्बा आसपास उभिएर चारैतिर (यादगर्नुस्, चारैतिर) हिमालै हिमाल देख्दा । खुम्बु क्षेत्रको कालापथ्थरबाट देखिने हिमाली श्रृंखला या मुक्तिनाथ वरीपरिको वातावरण मैले यहाँ मेचमा बसेर या अरुका कुरा सुनेर जति कल्पना गरेपनि त्यो वास्ताविकताको नजिक पुग्न सक्दैन । त्यसैले त हो, मान्छे आफै अनुभव गर्न चाहन्छ, आफै त्यहा पुग्न चाहन्छ, आफै देख्न चाहन्छ । त्यो न प्रतिनिधि खटाएर हुनसक्छ न टीभी हेरेर ।

यो लेख पहिलो पल्ट आजको कान्तिपुरको युवा परिशिष्ट हेल्लो शुक्रबारमा प्रकाशित भएको हो । बाँकी यहाँ छ । पत्रिकाकै पन्नामा हेर्ने भए यहाँ  क्लिके हुन्छ ।

दिनेश वाग्ले

लसुन र गदाइनो जडिबुटी हालिएका साना झोला बोकेका, जीन्स पाइन्टलाई मोजा भित्र घुसारेका र मातेको मान्छेको जस्तो राता आँखा बनाएका- १५ बर्षे जगबहादुर भन्डारी र १३ बर्षे प्रकाश भन्डारी ।

रारा तालको पहिलो झल्को पाइने आशामा जुम्ला-मुगु सीमाको कराली खर्क लेक उक्लिने वित्तिकै तल कतैबाट एउटा सुरिलो आवाज आएको थियो ।

सम्झी नरुनु
म त पागल भएनी हे बहिनी
तिमी नहुनु

असार अन्तिम साताको त्यो घमाइलो दिन दुइजना मान्छे हिलो सुक्दै गरेको उकालो फुर्तीसाथ चढीरहेका थिए । स्वाँ-स्वाँको संकेत नदिइ दुबै ‘सम्झि नरुनु’का भाकामा दोहोरी सम्बाद गरिरहेका थिए । फुच्चेहरु पो रहेछन् । लसुन र गदाइनो जडिबुटी हालिएका साना झोला बोकेका, जीन्स पाइन्टलाई मोजा भित्र घुसारेका र मातेको मान्छेको जस्तो राता आखा बनाएका- १५ बर्षे जगबहादुर भन्डारी र १३ बर्षो प्रकाश भन्डारी ।

‘रातभरी केटी जिस्काएर आ’का,’ बाटोमा भेटिएपछि एउटै गन्तव्यका कारण नजिकिएका सहयात्री रोमबहादुर महतले केटाहरुले सुन्नेगरी भने । रारा राष्ट्रिय निकुन्जका कर्मचारी रोमबहादुरले उनीहरुलाई चिन्दा रहेछन्- जुम्लाकै विकट भनिने चौथा गाउँमा बस्ने जगबहादुरका दुइ दिदी र उनीहरुका दाजुभाई पतिहरु निकुन्जमा क्यान्टिन चलाउछन् । मुगुको गमगढी नजिकै बस्ने प्रकाश र जगबहादुर नातेदार हुन् । प्रकाशलाई साथी पनि हुने, दिदी भिनाजुहरुपनि भेटिने भनेर जटिबुढी कोसेली बोकेर जगबहादुर उकालो हानिएका रहेछन् ।

‘तपाईहरु हिड्दै गर्नु,’ केहीवेरको आरामपछि ‘हिडौं’ भन्दा जगबहादुरले जवाफ दिए । रंगीन फुलहरुले ढकमक्क डाँडाँहरु हिडेर तिउने खर्क पुगेपछि रोमबहादुरले चिच्याए- ‘ए.र्.र्.इ.. जा’म ।’ एकछिन पछि उनी फेरी कराए- ‘आओ है । जाम । पानी पर्छ ।’ केटाहरु बसेको ठाउबाट चलमलाउदैनन् । ‘ती सुते,’ डाँडाँमा दुइतिर झोला विसाएर ढल्केका केटाहरुतिर हेर्दै रोमबहादुरले भने- ‘आँखा राता छन् । राती सुतेका छैनन् ।’

माया लाउछौं घातैघातको
दिन ढल्केर रात भो
मन उडेर पात पात भो

केटाहरु फेरी गाउन थाले । आधा घन्टापछि रारा लाग्ने ओरालो शुरुहुनै लाग्दा उनीहरुले हामीलाई भेट्टाएपछि थाहा भो दुबै राती सुतेका थिएनन् । अघिल्लो दिन जगबहादुरको स्कुल श्री महादेव निमावीको बार्षिकोत्सवमा दिउसोका कार्यक्रम सकिएपछि साँझ उनीहरूले दोहोरी थालेका रहेछन् । विहान तीन बजेसम्म गाएपछि सुतेका केटाहरु छ बजे उठेर बाटो लागेका थिए । ‘केटी जिस्काको होइन,’ प्रकाशले रोमबहादुरको ठट्यौली संकेत गर्दै भने- ‘मेरो मावली गाउँ हो त्यो । जुम्लाबाट फर्केको । कार्यक्रम रहेछ । हेरेर जाउँ भनेर एकरात बसें ।’

जुम्लाका हसिला ठिटाहरु : जंगलका गायकहरु !

‘जुँगाको रेखी बसेछ,’ एउटा खुट्किलोमा ओर्लिन लागेको जगबहादुरको ओठमा हल्का रौंहरु देखेपछि मैले ठट्टा गरेको थिएँ- ‘अब तन्नेरी भइयो ।’ अनुहार रातो बनाएको जगबहादुरले मलाई लजाएकी किशोरीले झैं हेरिरहँदा प्रकाशले एउटा चोटिलो जवाफ दिएको थियो- ‘मर्दको छोराको जुँगा आइहाल्छ नि !’

जगबहादुर बाटो आसपास झाडीमा छिरेर अचार बनाउने हाँगाहरु भाँच्न व्यस्त हुँदा प्रकाश बेलाबेलामा गीत गाउँदै मसँग गफिन थाल्यो । मैले ऊसँग जुम्ला-मुगुको जिन्दगीबारे सोधेको थिए । ‘हामी यहीँ जन्मेका,’ प्रकाशले भन्यो- ‘यहीँ हुर्केका । हिड्न बानी परियो । अहिले झोलामात्रै छ, ३० केजीको भारी बोकेर हिड्नु पर्छ । तल्तिरका मान्छेलाई गाह्रो हुन्छ किनकी उनीहरु बानी परेका हुदैनन् ।’

मैले दुइ साताको कर्णाली यात्रामा भेटेका मध्ये सबैभन्दा तेज केटा थियो ऊ जोसँग यो क्षेत्रको विकाशबारे आफ्नै योजना र सपना थिए । ‘अशिक्षा यहाको ठूलो समश्या हो सर,’ ओरालीको एउटा चिप्लो भाग नाघेपछि उसले भन्यो- ‘मान्छेले पढेका छैनन् । हन्ड्रेडमा हन्ड्रेड पर्सेन्ट शिक्षित भए भने विकास हुन्छ ।’ पहिलेका मान्छेले जानेनन्, उसले भन्यो, जडिबुटी भएर के गर्नु उपयोग गर्न सकेनन् । ‘कला विनाको गला,’ ‘परिस्थितीले जे ल्याउछ, भविश्यमा त्यही गर्ने’ योजना भएको ठिटोले भन्यो- ‘गला विनाको कला ।’ सबैभन्दा पहिलो आवश्यकता यातायात भएको औल्याउदै उसले त्यसपछि खानेपानी, विद्युत र रोजगारीमा जोड दियो ।

रोमबहादुर महतसँग दिनेश वाग्ले (दायाँ)

रारा ताल मास्तिरको कराली खर्कमा रोमबहादुर महत

जगबहादुर र प्रकाशसँग वाग्ले

हामी रारा आउनै लागेका थियौं र मसँग गफिदैगर्दा प्रकाशले गीत गाउन छाडेको थिएन-

रारातालको छेउ
मनपर्ने मायालु नजर जुर्राईदेउ

‘दु:खको कुरा,’ राराबारेका सपना मेरो डायरीमा उतार्न आग्रह गरेपछि प्रकाशले लेखेका थियो- ‘निकुन्जमा होटल, आर्मी क्याम्प र निकुन्ज कार्यालयले ताललाई फोहोर बनाएका छन् ।’

आठौं स्कुलमा आठौं कक्षा पढिरहेको प्रकाशको परिवार चौथाबाट विस्थापित भएर गमगढी नजिकैको लामाचौरमा बस्छ । बाबु सेनाको तरकारी ठेक्का गर्छन्, आमा परिवारको मूलीको भूमिकामा छिन् । ‘म चार कक्षासम्म पढेकी,’ एउटा संयोगको भेटमा प्रकाशकी २९ बर्षे आमाले भनिन्- ‘मलाई थाहा छ विद्यार्थीको दुख । भारी नबोके पनि पढ्न सुख हुदैन । जति दु:ख गरेर पनि उसलाई पढाउछु ।’ भाइबहिना भन्दा प्रकाश सज्जन र जिम्मेवार भएका उनले बताइन् ।

कर्णाली घुमाउ टोपर्यो लौरी बगाउदैन
बैरागीका बाजा मन डुली अगाउदैन

मेरो अनुरोधमा जगबहादुरले क्षेत्रको चर्चित देउडा गाएपछि रारा आइपुग्ने बेला रोमबहादुरले केटाहरुसँग दोहोरी थाले- रातभरी नडुल, विग्य्रौला । तत्कालै प्रतिवाद आयो-

जाडोले मनभित्र छुदैन
गीत गाउदा विग्रेको हुदैन

प्राय क्यासेट र रेडियो नेपालमा गीत सुन्ने केटाहरु यदाकदा बजारमा टीभी हेर्दारहेछन् । बाटोभरी लोक-दोहोरी गाएपनि प्रकाशले सबैभन्दा मन पर्ने गायकको नाम भन्दा म अचम्मित भएको थिए । ‘स्वरुपराज आचार्य,’ उसले भन्यो र गाउन थाल्यो-

धेरै माया दिदा रैछन् मुटु चोरी लानेहरु
प्रेमको पखाईमा बस्दा रैछन् साचो माया दिनेहरु

त्यसपछि उसले गायकको नाम विर्सिएको भन्दै ‘मनकी रानी’ एल्बमको गीत सुनायो-

कालो वादल फाटेर हो कोही दिन त घामलाग्ला
यो दुखिलाई सम्भियौ भने अप्ठेरोमा काम लाग्ला
हे मैच्याङ् कालो केशमा रिवन बाँधेको

रारा नजिकै मिलिमा वाग्ले । ताल पृष्ठभूमीमा ।

रंगीन फुलहरुले ढकमक्क रारा किनारमा वाग्ले

भूई ऐसेलुले भरिएको प्लेट समाउदै वाग्ले । ती फल रारा ताल किनारको जंगलबाट टिपिएका हुन् (माथी)

त्यति सुनेपछि उनीहरुलाई ट्रिट गर्ने पालो मेरो थियो । झोलाबाट आईपोड निकालेर प्रकाशका कानमा इयर फोन अड्काएपछि मैले नेपाली लोक रिमिक्स गीत घन्काईदिएको थिए । मलाई यस्तो लाग्यो, त्यो उसको जीन्दगीमै एउटा अविस्मरणीय सांगीतिक क्षण हो । नजिकै शान्त रारा अस्ताउदो घाममा टलपलाइरहदा प्रकाश त्यस अघि कहिल्यै नसुनेको गीत गुनगुनाउन थाल्यो- ठूलो स्वरमा ।

घरबेटी…. आगनीमा….बास…
…दिलैमा …बास

‘यी गीत मैले सुनेको थिएन,’ प्रकशले आइपोड अनुभव सुनायो- ‘सबै ध्यान त्यसैमा आकर्षित हुँदो रहेछ ।’ चर्को स्वरको इयरफोन सुन्नेलाई आफूले ठूलो स्वरमा गुनगुनाएको थाहा हुदैन । त्यसैले प्रकाशले गायकलाई पछ्याउने प्रयासमा कराउदा जगबहादुर ‘किन केही शब्दमात्र त्यस्तरी कराएको होला’ भन्न खोजेझैं हेरी रहेको थियो । आधा घन्टापछि आइपोड जगबहादुरसँग थियो र ऊ वेस्सरी ‘बाइरोड… उडाउदै…धुलो’ कराउँदा प्रकाशले हाँसो थाम्न सकेन ।

बादल लागेको एक विहानी रारा ताल

नेपालको सबैभन्दा ठूलो ताल पाच किलोमिटर लामो र दुई किमी चौडा छ ।

ताल १६७ मिटर गहिरो छ ।

United We Blog!: Up to Rara Lake with Dohori Dhun All the Way