हालैको एक दिन म धुँइपत्ता खोज्दै थिएँ एउटा कार्यथलो (अफिस स्पेस) ।
त्यस्तैमा म पुगेँ एउटा घर जहाँ फेलापार्न हामीलाई सघाउँने उद्देश्यले खोलिएको भेटिन्छ.कम आफैँ बिलाउँदो अवस्थामा भेटियो ।
‘केही गरौँ न’ भन्ने उत्साही तन्नेरीहरू जम्मा भएर आफ्नै लगानीमा थालिएको व्यवसायिक प्रयास (स्टार्ट अप) शुरुमा त सफलोन्मुख भएछ । तर के भन्नु र खै, त्यै सुरुवाती सफलता नै उदाउँदो कम्पनीको शत्रु बनेछ। केही महिनामै प्रबर्द्धकहरूमा लोभीपापी असमझदारी सिर्जना भएपछि हुर्कँदो र फैलँदो सँस्था उथलपुथल भएछ, विघटनको सँघारमा पुगेछ । साह्रै चित्त दुख्यो ।
On a recent afternoon while desperately looking for an office space, I happened to find myself at a house from where the startupbhetincha.com operated.
After enjoying success in the first few months of operation, the start-up (literally ‘It Will Be Found’) was in the process of dismantling itself as a sad result of the greed that had infested some of its promoters.
अघिल्लो महिना चिनियाँ अखबार ग्लोबल टाइम्स मा तिब्बत राजमार्गको शिगात्से विमानस्थलदेखि शिगात्से मध्य शहरसम्मको बहुलेन सडकखण्ड सर्वसाधारणकालागि अौपचारिकरूपमा खुला भएको जानकारी दिने एउटा विवरणिका अायो । राष्ट्रिय राजमार्गलाई नेपालको सीमासम्म जोड्ने भएकाले त्यो छोटो सडक भागले आर्थिक र रक्षाका हिसाबले पनि दक्षिण एसियासम्म पुग्ने बाटो खुलाउन चीनलाई सजिलो हुने विशेषज्ञहरूको भनाई रहेको रिपोर्टले जनायो । चिनियाँ राष्ट्रवादी धारणाको प्रतिनिधित्व गर्ने भनि परिचित पत्रिकामा “तिब्बतमा राजमार्गले चीनकालागि दक्षिण एसिया[को ढोका] खोल्यो” शीर्षकको त्यो समाचार पढेका एकजना नामी भारतीय रणनीतिक विश्लेषकले “[अब] भारतले नेपालसँगको सीमा खुलै राख्ला?” भन्दै ट्विटे ।
Global Times: New China highway to Nepal border "forges a route into South Asia" even "in defense terms." Will India keep Nepal border open? pic.twitter.com/ROaFyM8PF4
ब्रह्मा चेल्लानीको त्यो ट्विट देखेपछि मैले भारतीय पत्रिका ईपीडब्लू मा ४७ वर्षअगि छापिएको एउटा टिप्पणी सम्झिएँ :
“काठमान्डू, पाटन र भक्तपुर जोड्ने चक्रपथ बनाउन आफुहरुलाई दिन चिनियाँहरुले नेपाल सरकारलाई मनाएको भन्ने हल्ला अचेल [नेपाली राजधानी] मा व्याप्त छ । केही वर्षयता दुवै सरकारले यो योजना छलफल गरिरहेका थिए । चक्रपथ बनिसकेपछि सङ्कटको अवस्थामा चिनियाँ सेना कोदारी मार्ग हुँदै उपत्यकामा उत्रिन सक्षम हुनेछ र त्यसपछि तत्क्षणै काठमान्डू घेर्नेछ।”
-भारतीय पत्रिका इकनमिक एण्ड पोलिटिकल विक्ली, ५ (२१), पृ. ८३४। २३ मे १९७०।
मनमनै सोधें, भारतीय माध्यमहरू र विश्लेषकहरूले नेपाल-चीन सम्बन्धलाई अतिरञ्जन र त्रासन ढंगमा प्रस्तुत गर् ले छाड्लान्?
थुप्रै वर्षअगि कान्तिपुर कालागि दिल्लीमा बस्दा मैले त्यस्ता थुप्रै गन्यमान्य भारतीय भेटेको थिएँ जो प्रश्नहरूको लस्करबाट गफ शुरू गर्थे- “अरे यार, मैले सुनें, चिनियाँहरूले ठमेलमा फेरि अर्को होटल बनाए ? यो के भएको हँ? नेपाल त पुरै चीनतिर ढल्किरहेको छ । भारतकालागि यो ठूलो सुरक्षा चुनौती हो । चिनियाँहरूले भारत घेर्न अाटेका त हैनन्?” छुट्टिनुअगि म उनीहरूलाई नेपाल र भारत कसरी अतुलनीयढंगमा निकट छन् भन्ने वर्णन गर्दै “१९६२ को त्रास”बाट उत्रिन सुझाउँथें ।
तर अतिरञ्जनात्मक टिप्पणीहरूको लहर रोकिएको छैन । १९५० मा उनीहरू त्यसै गर्थे, १९७० त्यस्तै, २०१० मा म दिल्लीमा हुँदा त्यसै गर्थे र २०१७ मा उनीहरू त्यसै गर्छन् । मित्रहरूलाई सम्झाएर नसकिने भैयो ।
रोचक त मलाई यी दुई कुरा लाग्छन्- आजका दिनमा चिनियाँहरूले नै त्यही चक्रपथ फराक र झन् सुदृढ बनाईरहेका छन् । कोदारी बन्द छ तर नेपाल र चीन इतिहासमै सबभन्दा धेरै सडकहरूमार्फत जोडिएका छन् । ट्याङ्क त त्यस्तै हो त्यो ट्रेन चाहिँ ढिलोचाँडो काठमान्डू नआउला भन्न म सक्दिन। आए पहिलो टिकट काटेर बेइजिङ्ग छोप्ने रहर छ । ♦
हालैको एक दिन म कपिलवस्तुको राजमार्ग बस्ती चन्द्रौटा पुगेको थिएँ । शिवराज नगरपालिकामा पर्ने त्यो सानो बजार त्यसदिन अबिरमा रंगिएको थियो । बिहानै स्थानीय चुनावको नतिजा घोषणा भएको थियो । जित्नेमा एक थिइन् २३ वर्षे शिवकुमारी थारू । शिवकुमारीलाई त्यो बिहानैदेखि सञ्चार माध्यमहरूले कान्छी उपमेयरको उपमा दिइसकेका थिए । परम्परागत थारू पहिरनमा सजिएकी उनको तस्बिर ट्विटरभरी फैलिसकेको थियो । त्यसैले म त्यो अपरान्ह शिवकुमारीलाई नै भेट्न चन्द्रौटा पुगेको थिएँ, लगभग ६० किलोमिटरको थप घुमाउरो यात्रा गरेर । तर फूलमालाले छोपिएर, कार्यकर्ताले घेरिएर र अाफ्नै पार्टी एमालेका विजयी मेयरसँगै सानो ट्रकमा उभिएर उत्सव जुलुशमा हिँडेकी नेतृलाई भन्नेवित्तिकै कसरी भेट्न सक्नु? फेरि विजेताहरूलाई कुर्नेमा मै मात्र कहाँ थिएँ र?
चन्द्रौटा अस्पतालको अाँगनमा टाँगिएको एउटा पालमुनि एमालेका केही कार्यकर्ता, समर्थक र सामान्य उत्सुकहरूमाझ हल बाँधेर उभिएका थिए मनबहादुर विश्वकर्मा र भलिराम थारू । खासखुस गफिदै गर्दा उनीहरू बेलाबेला हाँसिरहेका थिए । तर साह्रै ठुलो अावाज निकालेर हैन ।
उनीहरूसँग बातमारेको केही छिनमै मैले थाहा पाएँ, ७९ वर्षे मनबहादुर बाग्लुङबाट २०६२ सालमा चन्द्रौटा झरेका थिए । ६८ वर्षअघि दाङ देउखुरीमा जन्मेका भलिराम २०१२ सालमा छ वर्षको हुँदा यो ठाउँमा बसाइँ सरेका थिए । यो उमेराँ पनि हट्टाकट्टा भएकाले छरछिमेकका ठिटाहरूले मनबहादुरलाई “अजम्मरी बुढा” भन्दै “सय वर्ष त सज्जिलै बाँच्ने” अनुमान सुनाउँदा रहेछन् । एकजनाले मेरै अगाडी त्यसो गरिहाले । त्यसमा सहमतिमा टाउको हल्लाउदै पुलुक्क मनबहादुरलाई हेरेका भलिराम थुप्रै सेकेन्डसम्म मुस्कुराए ।
भलिराम थारू र मनबहादुर विश्वकर्मा
भलिराम र मनबहादुर दुवैका हातमा टन्नै मिहिनेत गरेको प्रमाणदिने निसानाहरू थिए । दुवैले डोरो बाँधेका थिए । दुवैले उस्तैखाले चप्पल लगाएका थिए । दुवैका खुट्ा फुटेका थिए । मनबहादुरले अाफूले “क पनि नपढेको” बताउँदै “असी पुग्न अाँटेको मान्छेलाई कति पढेको भनेर सोध्ने हो?” भनि मलाई झाँटे । तत्कालै फकाउने लवजमा थपे, “उहिले हाम्रा पालामा स्कुल भा’पो पढन्ु । नातिनातिनाले बीए पास गरेका छन् ।” कुरा सुनिरहेका भलिरामले फेरी अर्को एउटा लोभलाग्दो मुस्कान दिँदै मलाई हेरे । “स्कुल थिएन, पराइ भएन,” भलिरामले भने । “तर लेख्न अाउँछ । परन अाउँछ ।”
मनबहादुरले त्यो गर्मीमा पनि ढाका टोपी ढलक्क ढल्काएका थिए । भलिरामले पनि टाउकोमा टमक्क फेटा गुथेका थिए । एउटाले लुंगी, अर्कोले पाइन्ट लगाएका थिए । दुवैका नाडी र पाखुराको रंगमा खासै फरक देखिन्नथ्यो तर समग्रमा दुवै एकरंगी पनि थिएनन् । मनबहादुरले हातमा घडी बाँधेका थिए तर फरक नेपाली संस्कृति, जात र भूगोलमा जन्मेहुर्केका यी दुई जेष्ठ नागरिकहरू मध्ये एकले अर्को भन्दा अल्लि बढी सुख पाएको भन्ने मलाई लागेन ।
यो स्थानीय चुनावमा भलिराम र मनबहादुर दुवैले भोट हालेका थिए । केमा? त्यो पनि भन्ने कुरा हो र? वृद्दभत्ता दिने पार्टीप्रति विशेष लगाव छ भन्ने थाहा पाए पुगेन?
हालै मैले काठमान्डू उपत्यकाभन्दा पश्चिमको क्षेत्रका केही भागको यात्रा गरेँ । सहर छाडेर म ककनीबाट बाहिर निस्केको थिएँ, नुवाकोटको बट्टारमा रात विताउन । त्यसपछि म टिस्टुङ देउराली हुँदै मकवानपुर जिल्लाको नबिथोलिएको र विमल बज्रवाराही उपत्यका पुगेँ । चन्द्रागिरि र दामन डाँडाहरूको बीचमा फैलिएको यो बस्तीमा जान मलाई धेरै अघिदेखि मन थियो । बज्रवाराहीबाट एउटा सानो थुम्को चढेर चित्लाङ पुगेको म बडादसैँको विहान लालबहादुर श्रेष्ठको घरमा बिउँझिएँ । चन्द्रागिरिको पश्चिमी काखमा रहेको यो सानो र शान्त अावादीमा म यसपाली तेस्रोपटक पुगेको थिएँ ।
I recently travelled to the region west of Kathmandu Valley. I exited the city via Kakani to overnight in Battar of Nuwakot jilla. Next, I went to the pristine valley of Bajrabarahi via Tistung Deurali in Makwanpur district. I had always wanted to visit this area tucked between Chandragiri and Daman hills. From Bajrabarahi, I crossed over to Chitlang village to wake up in the morning of Dashain Day in the house of Lal Bahadur Shrestha. This was my third trip to the beautiful hamlet nestled at the western base of Chandagiri.
Surya Bahadur Gopali was on his way back home in the Gahate neighbourhood of Bajrabarahi valley after making a leisurely trip to the bazaar. बज्रबाराही उपत्यकाको गहते बस्तीका सूर्यबहादर गोपाली खुट्टा तन्काउन बजारसम्म पुगेर घर फर्किदै थिए ।
Gopali people live in the Kunchhal neighbourhood of Bajrabarahi valley. A recent Nepal magazine report by Sitaram Baral noted it’s the largest Gopali settlement in Nepal. I was struck by the varieties of colours seen in this image.
बज्रबाराहीको कुन्छाल टोलमा गोपालीहरू बस्छन् । नेपाल खबरपत्रिकामा सिताराम बरालको हालैको एउटा रूचिपूर्ण रिपोर्ट अनुसार यो नेपालमै सबैभन्दा धेरै गोपालीहरू बस्ने गाउँ हो । यो तस्बिरमा देखिएका रङहरूले मलाई मोहित तुल्याए ।
Harimaya Gopali of Bajrabarahi said her house suffered a minor damage in the April 2015 earthquakes. Her relative’s house across the road partially collapsed. She said she makes a monthly trip to Kathmandu to sell things that are produced in the village. Those corns are kept that way because there’s not enough space inside the house to store them.
अप्रिल २०१५ का भैचालाहरूले अाफ्नो घरलाई सामान्य क्षति पुगेको बज्रबाराहीकी हरिमाया गोपालीले बताइन् । सामुन्ने सडकको अर्कोपट्टी रहेको उनका अाफन्तको घर अांशिक भत्कियो । गाउँमा उत्पादित सामानहरू बेच्न महिनामा एकचोटी जस्तो काठमान्डू जानेगरेको उनले बताइन् । घरभित्र भन्डार गरेर राख्ने पर्याप्त ठाउँ नभएकैले मकै त्यसरी झुन्ड्याएर राखिएको हो । अहँ, पानीले भिज्दैन ।
यो फोटो निबन्ध तल निरन्तर छ । तपाईँलाई इमेलमै पछिल्लो ब्लग, लेख र तस्बिर पठाउँदा म खुसी हुनेछु ।बाकसमा आफ्नो इमेल ठेगाना हाल्नु होला । अनि अाफ्नो इमेल इन्बक्समा अाएको लिंक थिचेर कन्फर्म गर्नु होला । यो लेख इमेल इन्बक्समै पढिरहुन भएको छ भने केही गर्न पर्दैन । धन्यवाद :
A man flew kite in the Narayanhitti neighbourhood of Chitlang village. Chandragiri hill separates Chitlang with Kathmandu.
म बज्रबाराहीबाट चित्लाङ् छिर्दा नारायणहिटी टोलमा यी व्यक्तिलाई चंगा उडाइरहेको अवस्थामा भेट्टाएँ । चित्लाङलाई चन्द्रागिरीले काठमान्डूबाट छुट्याउँछ ।
A truckload of aspirations: I was traveling along the curvy Tribhuvan rajpath, heading towards Tistung Deurali, last week when I saw this truck parked precariously on the edge of the road above a house. I stopped for a few minutes to take stock of the situation including the geopolitical one. Would I live in the house under the existing circumstance? No way.
From left: Narendra Modi, Sita Dahal, Pushpa Kamal Dahal and Xi Jinping yesterday in Goa. Pic by Prakash Dahal
The sight of the truck that had tasked itself with the vital responsibility of promoting and maintaining the trilateral relations struck me. The vehicle also aspired to connect the two most populous countries on earth with Nepal, the birthplace of Buddha and the zone of peace, as a transit hub. I admit I didn’t know at the time of taking this photo the leaders of three countries would actually listen to the Truck and meet in Goa as they did yesterday.
एउटा गहन जिम्मेदारी: अघिल्लो हप्ता टिस्टुङ देउरालीलाई लक्ष बनाएर त्रिभुवन राजपथमा हुँइकिरहेको बेला मैले यो ट्रक देखेको थिएँ । एउटा घरभन्दा एक कान्लोमाथिको सडक किनारमा अप्ठेरोगरी पार्क गरिएको अवस्थामा यो बाहन देख्दा अवस्थाको अाँकलन गर्न र सम्भवत: भूराजनीति’bout पनि केही गम्न म रोकिएको थिएँ । यही हालतमा के म त्यो घरमा बसुँला ? अहँ ।
ट्रकले त्रिपक्षीय सम्बन्धको प्रबर्द्धन गर्ने र त्यसलाई कायम राख्ने गहन जिम्मेवारी अाफ्नो काँधमा लिएको देख्दा म गम्भीर बनेको थिएँ । त्यतिमात्रै हैन ट्रकले भगवान बुद्धको जन्मस्थल, शान्तिक्षेत्र नेपाललाई पारवहन केन्द्र बनाएर पृ्थ्वीका दुई सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका मुलुकहरूलाई जोड्ने अाकांक्षा पनि लिएको थियो । फोटो खिच्दाको यो क्षण तीन देशका नेताहरूले यो ट्रकलाई सुन्ने छन् र हिजो गोवामा भेटेझैं भेट्नेछन् भन्ने मलाई के थाहा ।
If you are reading this on the website, use the form below to comment by logging in to Facebook, Twitter or WordPress. If you are reading this in your email inbox, hit reply to comment. Feel free to share this on Facebook, Twitter etc by using the buttons below.
I would be happy to send my blogs, articles and photos to your email.Please subscribe. No action is required if you are reading this in your email inbox. Thanks. 🙂
थुप्रै महिनाअघि द प्रिजनर अफ काठमान्डू पढ्दा म भेटिने हरेकजसोसँग बडो उत्साहित र उत्तेजित हुँदै यो किताबको उल्लेख गर्थेँ । नेपाली इतिहासको एउटा महत्वपूर्ण पाटो यो पुस्तकले समेटेको छ । कतिपय धट्नाक्रम नेपाली पाठककालागि नौला छैनन् तर खुबै पठनीय छन् । सरल भाषामा सजीव वर्णन गरिएका छन् एेतिहासिक क्षणहरू । यो पोस्तक भन्दा पहिल्यै हड्सनका’boutमा थाहा नभएको होइन । नेपालका कतिपय एेतिहासिक दस्ताबेज उनले संकलन गरेर बेलायत पुर्याएको कुरा सु्निदै अाएको हो । तर त्यो सबै कसरी गरे विस्तृतमा थाहा पाउँदा म रोमान्चित भएँ । किताबपछि टुङ्गोमा पुगेँ हड्सन नेपाली इतिहासको एउटा कालखन्डको महत्वपूर्ण पात्र रहेछन् । मलाई “प्रिजनर” को प्रस्तुतिकरण सजिलो र सहज लाग्यो ।
यो लेख तल निरन्तर छ । तपाईँलाई इमेलमै पछिल्लो ब्लग, लेख र तस्बिर पठाउँदा म खुसी हुनेछु ।बाकसमा आफ्नो इमेल ठेगाना हाल्नु होला । अनि अाफ्नो इमेल इन्बक्समा अाएको लिंक थिचेर कन्फर्म गर्नु होला । यो लेख इमेल इन्बक्समै पढिरहुन भएको छ भने केही गर्न पर्दैन । धन्यवाद 🙂
पुस्तकको समश्या, मलाई लागेको, यसमा अतीव कम नेपाली स्रोतहरू छन् । कथा पुरै ‘उता’बाट भनिएको छ । त्यो किन भयो, मैले अनुमान मात्र लगाउन सक्छु किनकी, अपसोच, मैले नेपालको इतिहास बताउने किताबहरू खासै पढेको छैन । त्यतिबेलाका घटनाको नेपाली इतिहासकारहरूले यथेष्ट अभिलेख नराखेर पो हो कि ? हड्सनले नेपालका’bout जति सूचना र जानकारी बटुले त्यही ढङ्गमा नेपाली पक्षले उनका’bout जानकारी नराखेकोले पो हो कि ? भीमसेन थापाका’bout हड्सन र उनीभन्दा अघिल्ला ब्रिटिश रेजिडेन्ट एडवार्ड गार्डनरका टिप्पणी र दृष्टिकोणहरू मलाई रोचक र गजब लागे । पढ्दा साह्रै मज्जा अायो ।
गिरीश गिरीको किताब वीरगन्ज । यस’bout मेरो प्रतिक्रिया पढ्न फोटोमा क्लिक गर्नुहोस् ।
पुस्तकमा हड्सन पुरै नायककारूपमा चित्रित छन् जसलाई मैले विनाप्रश्न स्वीकार्न सकिन । लेखक उनीप्रति पुरै नतमस्तक भएजस्तो लाग्छ । हड्सनका कमीकमजोरीहरूलाई पनि सकारात्मकताको घुम्टो अोडाइएको जस्तो भान हुन्छ । यसो पनि हुनसक्छ कि हड्सन साच्चै त्यस्तै असल व्यक्ति थिए । तर त्यस्तो हुन कठिन छ किनकी उनी त्यस्तो हुँदाहुन् त अौपचारिकरूपमा बिहे नगरेकी तर अाफ्ना सन्तानकी अामा अर्थात् अाफ्नी “पत्नी”लाई काठमान्डूमै छाडेर उनी नभाग्दा हुन् स्वदेश । पछि उनी नेपाल नजिकै दार्जिलिङ्गमा बस्दा पनि उनले ती महिलालाई लगेको या लाने प्रयास गरेको मैले देखिन ।
वितेका केही वर्ष हरेकदिन जसो हड्सनको फोटो भित्तामा देखेकाले हो वा हड्सनका २१ अौं शताब्दीका उत्तराधिकारीहरूसँग नजिकरहेर काम गरेकाले हो मलाई पुस्तक पढुन्जेल दुईसय वर्ष अघिका घटना चलचित्रजस्तो अाँखैमा झलझली भए । दुईसय वर्षअघि हड्सनले कसरी काम गर्थे भन्ने थाहा पाउँदा र उनको कार्यालयको अहिलेको स्थितिसँग तुलना गर्दा म रोमान्चित भएँ । एउटा पत्र पठाउनु कुन महाभारत हुन्थ्यो । अहिले इमेल पुरानो र ढिलो भइसक्यो, प्रत्यक्ष अनलाईन सदृश्य कुराकानीका अगाडि ।
त्यतिबेलाका बेलायती प्रतिनिधिको त्यतिबेलाको नेपाली राजनीतिमा हुने प्रभाव’bout थाहा पाउँदा पनि म रोमान्चित भएँ । दूतावासको नेपाल राज्यसँगको सम्बन्धको पनि रमाइलो वर्णन पढ्दा म छक्क परेँ ।
काठमान्डूको कैदी: चार्ल्स एलेनको किताब द प्रजनर अफ काठमान्डू
शीर्षक मलाई बडो कल्पनाशील लाग्यो । काठमान्डूको कैदी । लेखक चार्ल्स एल्लेनले त्यसलाई अर्थ्याएका छन्, सुरूमै, त्यो शाब्दिक हैन लाक्षणिक हो भनेर । काठमान्डूले हड्सनलाई कैद गरेको हैन बरू काल नै त्यस्तै थियो । सहज अाउजाउ थिएन । काठमान्डू अाएपछि बेलायत वा ब्रिटिश इन्डियाको राजधानी कलकत्ता फर्किन ऋतु र स्वास्थ्यमा भरपर्नु पर्थ्यो । त्यतिबेलाको नेपाल सरकार र ब्रिटिश इन्डियाका प्रशासकले हड्सनका गतिविधिमा केही अंकुश लगाएका थिए तर मूलत उनी परिस्थितिका बन्दी थिए । अाफ्नै भाग्यका कैदी थिए । जीवनका २२ वर्ष नेपाल उपत्यकामा सीमित उनी त्यसैमा रमाएका थिए, तब न कलकत्तामा रहेका ब्रिटिश इन्डियाका गभर्नर जनरलले उनलाई काठमान्डूको ब्रिटिश दूतको पदबाट घोक्रयाउँदा पदावधी लम्ब्याउन हड्सनले मरिहत्ते गरेका थिए । विस्मयकर हैन त? अर्को कुरा काठमान्डूका त्यतिबेलाका ब्रिटिश दूत कलकत्तास्थिति ब्रटिश इन्डियाका लन्डननियुक्त उच्च प्रशासकबाट निर्देशित/नियन्त्रित हुन्थे भन्ने थाहा पाउँदा मलाई अचम्मै लाग्यो ।
किताब पढ्दा एउटा कुराले मलाई तोडले हान्यो । दुईसय वर्ष अगाडि नै कलकत्ता कति अघि रहेछ हाम्रो काठमान्डूभन्दा । बाहिरियाहरू अाउँदा नराम्रा कुराहरू ल्याए होलान् तर उनीहरूले विचार र ज्ञान पनि त ल्याए भारतमा । कलकत्तामा त्यतिबेलै फोर्ट विलियम कलेज जस्ता शैक्षिक संरचना स्थापित थिए । कला साहित्य’bout जोडदार अनुसन्धान र विवेचना हुन्थ्यो । त्यो हेरिकन काठमान्डू त ढुङ्गे युगमा थियो भन्ने लाग्यो मलाई । त्यसको झन्डै एक सय ६० वर्षपछि म जन्मिएका नेपाली पहाडहरू झन् कुन हालमा थिए होलान् भनि कल्पिदा म दिक्क भएँ ।
किताब सिध्याउँदा मैले अाफूलाई अलि खिन्न अवस्थामा पाएँ । मुख्यत: हड्सनप्रति सहानुभूत भएको अवस्थामा किताबले मलाई छाड्यो ।
यो किताब मैले फेरि पढ्ने विचार गरेको छु ।
अर्कोपाली म निर्वाण र कहर का’boutमा प्रतिक्रिया दिनेछु ।
यो टुक्रा तपाईँले वेब साईटमै हेरिराख्नु भएको छ भने प्रतिकृया जनाउन मुनिको फारम प्रयोग गर्नुहोला । प्रतिकृया दिन फेसबुक वा ट्विटरमा लग्ड-इन हुनुपर्छ । यो लेख इमेलमा पढिरहुन भएको छ भने प्रतिकृयाका लागि रिप्लाई थिच्नुहोला । यसलाई फेसबुक ट्विटर अादिमा सेयर गर्न तलका बटन थिच्नुहोला । धन्यवाद ।
किताबको अावरणमा उल्लेख गरिएअनुसार वीरगन्ज गिरीश गिरीको सहरको कथा हो । वर्णनले अहिलेको नेपालकै हालखबर उतारिदिन्छ र पो यी तीनसय पन्ना सबैले पढ्नुपर्ने दस्तावेज बनेका छन् ।
वीरगन्ज अगि दक्षिण नेपालको यो सानो पुरसँग म खासै परिचित थिइन । कहिलेकाँही समाचार कक्षमा वीरगन्जका पत्रकार र त्यहाँको पत्रकारितालाई त्यो नगरको व्यापारिक हैसियतसँग जोडेर गरिएका विनोदपूर्ण टिप्पणी मैले सुनेको थिएँ । तर नगरको खास महत्वचाहिँ गतवर्ष ठ्याक्कै यति नै बेला अनुभव भयो जब म काठमान्डूमा यताउता निस्कनुपराे कि साइकलमै कुदिहाल्थेँ ।
“देखा, नभन्” तरिका अपनाइएका लेखन प्रस्तुतीहरू विशेष स्वादिला हुन्छन् । कसैले लगाएको लुगा, खाएको खाना, बोलेको लवज र कसैको अनुहार या हातका अौलाहरूको अवस्था इमानदार वर्णन मार्फत शब्दमा उतार्ने काम लेख्नेको । त्यो बखान पढेपछि बनेको मानसिक छविमा अाधारित भएर वर्णितका’boutमा अवधारणा बनाउने या टुंगोमा पुग्नेकाम पढ्नेको । लेख्नेले नै चक्की पिसेर पढ्नेलाई पियाउनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दैन । ’twas भने किताब अल्छिलाग्दो हुन्छ । वीरगन्ज मा अधिकाँश ठाउँमा “देखा, नभन्” तरिका प्रयोग भएकैले मलाई यो किताब नौलो, पठनीय र जानकारीमूलक लागेको हो ।
यो लेख तल निरन्तर छ । तपाईँलाई इमेलमै पछिल्लो ब्लग, लेख र तस्बिर पठाउँदा म खुसी हुनेछु ।बाकसमा आफ्नो इमेल ठेगाना हाल्नु होला । अनि अाफ्नो इमेल इन्बक्समा अाएको लिंक थिचेर कन्फर्म गर्नु होला । यो लेख इमेल इन्बक्समै पढिरहुन भएको छ भने केही गर्न पर्दैन । धन्यवाद 🙂
हरेक मानिसको कथा हुन्छ । तर सबैको कथा उत्तिकै रोचक हुँदैन । सबैको कथाले उत्तिकै सशक्त ढंगमा कुनै प्रबृत्ति उजागर गर्न सक्दैन । स्थानको सीमितताले गर्दा कुनै पनि लेखनीमा सचेत ढंगमा त्यस्ता पात्र छानिन्छन् जसमार्फत कुनै विशिष्ट कथा प्रभावकारी ढंगमा भन्न सकियोस् । वीरगन्जलाई “देखाउने” क्रममा गिरीले उतारेका पात्रहरूले नै मलाई यो सहरको कथा भन्छन्, अवस्था बुझाउँछन् । किताबको सवल पक्ष यो भएको मैले ठहर्याएको छु । पात्र चयन र उनीहरू’boutको पूर्वजानकारीमा गिरीको क्षमता झल्किएको छ । पहिले नै परिचित ती पात्रहरूसँग उनले फेरि भेटेकैले वास्तविक चित्र उतार्न उनलाई सजिलो भएको बुझ्न सकिन्छ । त्यसाे गर्दा चित्र थप प्रष्ट पनि भएको छ । प्रतिवेदन सवल भएको छ । सिर्सिया नदीमा धेरै पानी बगिसकेको अवस्थामा वीरगन्जका गिरीलाई “पात्र उही.. परिस्थिति उही” लाग्नु अनाैठाे भएन । तर तिनै पुरानै पात्र र नबदलिएकाे स्थितिलाई उनले पठनीय चित्रण गरेकैले किताब’bout यति लेख्न जाँगर चलेको हो । एउटा अतीव मनपरेको वाक्य यो हो: “वीरगन्जलाई जब अावाजमा वर्णन गर्नुपर्छ, सबैभन्दा अघिल्तिर झुमक ब्यान्ड उभिन पुग्छ ।”
दह्राेढङ्गले चलिरहेका राजनीतिक प्रदर्शनहरूको पृष्ठभूमीमा लेखिएकाले वर्णनको मूलधार अान्दोलनमा लपेटिएकाे छ । त्यसले किताबलाई राजनीतिक पनि बनाएकाे छ । सम्भवत: थप रूचिपूर्ण पनि । गैरराजनीतिक प्रसंग त किताबका ज्यान हुन् । देवताको भूमिका निर्वाह गरेको तथा धीरेन्द्र पछ्याउँदाको क्षण लगायतका थुप्रै रोचक विवरणले भरीएको किताब पढाईको अनुभव रोमान्चक र विनोदपूर्ण भयो ।
काठमान्डूको कैदी: चार्ल्स एलेनको किताब द प्रजनर अफ काठमान्डू । यो किताब’bout मेरो प्रतिक्रियाका लागि फोटोमा क्लिक गर्नुहोस् ।
पोस्तकका सबै कुरासँग सबै पाठक सहमत हुन सक्दैनन् । अस्वाभाविक होइन त्यो । झन् अहिलेको जस्तो सामाजिक-राजनीतिक परिस्थितिमा ‘नाकाबन्दी सहर’काे एउटा कथासँग सबै सन्तुष्ट र सहमत हुन सक्दैनन् । मलाई के मन परेन ? दुई या तीन ठाउँमा लेखक जब वर्णन गर्न अर्थात उतार्न (“देखाउन”) छाडेर “भन्न” थाल्छन्, मलाई ‘अोहो, त्यसो नगरेको भए हुन्थ्यो’ जस्तो लाग्यो । म त्यसमा कुनै योजनाबद्द खराबी देख्दिन । अाफ्नै ठाउँ सहरको कुरा भएकाले र धादिङ्गे पहाडबाट एक पुस्ताअघि वीरगन्ज झरेका हुनाले लेखक अलि भावुक भएका पनि हुनसक्छन् जसले उनलाई “हैन, यति त भन्छु” भन्ने तहसम्म पुर्याएको पनि हुनसक्छ । तर म एकजना पाठककारूपमा निचोडमा अाफै पुग्न चाहन्थेँ । म अर्कै सारमा पनि अाउथेँ होला । जे पनि हुनसक्थ्यो । इमानदार वर्णन पढेर अाफै टुङ्गो लाउन चाहने म पाठकलाई लेखकको ठहर उचित नलागेको पनि हुनसक्छ । त्यसैले मलाई उनको निधोसँगभन्दा बढी चित्त नबुझेको चाहिँ उनले मलाई निष्कर्ष दिए भन्नेप्रति हो । तर कतिपय पाठकलाई त्यो मन पर्न पनि सक्छ ।
गैरअाख्यान किताबका पात्रहरू स्मरणीय हुनु लेखकको सफलता हो भन्ने मलाई लाग्छ । वीरगन्ज का पात्रहरूले अाफ्ना कथा जोडदारढंगमा भनेका छन् । छोटेलाल र उनको परिस्थितिको त कुरै नगरौं । छोटेलाल मार्फत गिरीले एउटा महत्वपूर्ण प्रबृत्तिको बयान गरेका छन् । छोटेलालको कथामा सामाजिक र राजनीतिक सन्देशहरू छन् । पशुपति रौनियार, विनोद परियार र उत्तमसागर डंगोलले पनि मलाई वीरगन्ज बुझाए । किताब पढ्दा मैले समग्र सहर र क्षेत्रकै एउटा तस्बिर पाएँ जसका’boutमा म पहिले जानकार थिइन । पोस्तकबाट भरपुर फायदा मिलेको महसुस भयो ।
काठमान्डूको कैदी: चार्ल्स एलेनको किताब द प्रिजनर अफ काठमान्डू ’bout मेरो प्रतिक्रिया यहाँ छ ।
यो टुक्रा तपाईँले वेब साईटमै हेरिराख्नु भएको छ भने प्रतिकृया जनाउन मुनिको फारम प्रयोग गर्नुहोला । प्रतिकृया दिन फेसबुक वा ट्विटरमा लग्ड-इन हुनुपर्छ । यो लेख इमेलमा पढिरहुन भएको छ भने प्रतिकृयाका लागि रिप्लाई थिच्नुहोला । यसलाई फेसबुक, ट्विटर अादिमा सेयर गर्न तलका बटन थिच्नुहोला । धन्यवाद ।
“त्यै सरको अोछ्यानमा सुत्नेभए पाइन्छ,” उनले भनिन् ।
त्यो सुन्दा म साह्रै ढुक्क भएको थिएँ । त्यसअघि थुप्रैबाट मैले निराशाजनक जवाफ पाएको थिएँ । तैपनि झिनो अाशा राखेर मैले उनलाई सोधेको थिएँ, “वास पाइन्छ तपाईकहाँ ?”
हालैको एक सप्ताहन्त म जापानले बनाइदिएको बन्दिलो साँघुरी राजमार्गमा केही समय दौडिएर दिन ढल्किनै लाग्दा मास्तिर उक्लिएको थिएँ । दिन घमाइलो र सुख्खा थियो । म बहकिएको थिएँ । रात यतै कतै डाँडामै बिताउने मेरो योजना थियो । बिहानै उठेर सूर्योदय हेर्ने अनि मानिसले कसरी दिन थाल्छन् त्यो अवलोकन गर्ने मेरो रहर थियो, योजना थियो । यो डाँडो चढ्नुअघि मैले अर्को पाखो उक्लिन खोजेको थिएँ तर त्यताजान तर्नुपर्ने रोसी खोलामा पक्की पुल थिएन । म खोला किनारमा उभीएर गम खादै थिए, बाबुछोरा जस्ता लाग्ने दुईजना एउटा अल्छे राँगो घिच्याउँदै जघाँर तरे । त्यो दृश्यलाई मैले भिडियोमा खिचेँ तर होन्डामाथि बसेर आफै खोलो तर्ने हिम्मत गरिन ।
डाँडामा होटल पक्कै छैनन्, वास पो पाइएला नपाइएला । घुमाउरो उकालो चढ्दा बाटोमा भेटिएका केहीसँग मैले त्यो संशय बाँडेको थिएँ । सबैले मलाई अाश्वस्त पारेका थिए, पाइनेमा । भनेका थिए, यहाँभन्दा माथि झन् ठूलो गाउँ छ । वास व्यवस्था सजिलै हुनेछ । एउटा बस्तीमा महिला र केटीहरू मकैबारीमा काम गरिरहेका थिए । उनीहरू अघिल्लो रात ढलेका मकैका बोटबाट घोगा निकाल्दै थिए । मैले विनाकाम र घुम्न अाएको भन्दा उनीहरूले पत्याएनन् । बरु एउटीले म आफन्तकहाँ या ससुराली आएको हुनसक्ने अड्कल काटिन् । उनीहरूले मलाई अल्लिमाथि हाइस्कुल भएको अावादीमा जान सल्लाह दिए ।
त्यही सुझावमान्दै म यो माथिल्लो बस्तीमा उक्लेको थिएँ । वास पाइने जवाफ दिँदा ती महिला दोस्रो अन्तिम थाल माझ्दै थिइन् । काम निप्ट्याउँदै गर्दा उनले मलाई त्यो भेगका अरू थुप्रैले जस्तै खै गरेकी थिइन् । त्यतिन्जेलसम्ममा मैले ती सबै चासो स्वाभाविक हुन् भन्ने निष्कर्ष निकालिसकेको थिएँ ।
कहाँबाट अाउनुभएको ? एक्लै ? के कामले ?
पहिला दुई प्रश्नमा मेरा जवाफले कुनै प्रतिप्रश्न जन्माएनन् । सुन्नेहरू सन्तुष्ट भइहाल्थे । तर अन्तिम प्रश्नले मलाई अाच्छुअाच्छु पारेको थियो ।
“हेर्नु यो गाउँमा छिरेयता मैले चार जनालाई भनिसकेको छु,” मैले हल्का भूमिका बाँधेर थाल पखाल्दैगरेकी महिलालाई भने, “तपाईलाई पनि त्यही भन्छु । म कुनै काम विशेषले अाएको हैन । न म यो वा नजिकैको कुनै गाउँमा अाफन्तकहाँ नै अाएको हुँ । सिर्फ घुम्न अाएको हुँ ।”
“यहाँ यो घरमा चाँहि कसरी अाइपुग्नु भयो ?” उनले सोधिन् ।
“त्याँ पर पसलछेउ भेटिएका दुई जना केटाहरूले यो घरमा [छेवैको स्कुलमा पढाउने] एकजना सर बस्नुहुन्छ भने,” मैले बेलिविस्तार लगाएँ, “मास्टर बस्ने घरमा कसो वास नपाइएला भनेर अाएको ।”
कच्ची सडक छेवैको त्यो पसल सामुन्नेबाट मकैबारी छिरेको गोरेटोमा ढोड सम्याउँदै म यहाँ यो घरमा आइपुगेको थिएँ । यो घरसँगै अर्को घर जोडिएको थियो जो नयाँ र बन्दै थियो । एकजना अधबैंशे पुरूष झ्यालको खापामा ठोकठाक गर्दै थिए । उनले र मैले मुस्कान साट्यौं ।
मैले उनलाई त्यसरी बेलिविस्तार लाउनुको कारण थियो । केही मिनेटअघि मात्र एउटी महिला मसँग झर्केकी थिईन् । ‘किन आएको?’ भन्ने उनको प्रश्नमा मैले ‘घुम्न’ भनेको थिएँ । यो मान्छेले मलाई विश्वास गरेन या ढाँट्यो भन्ने उनमा परेको मैले ठानें । अर्कीले ‘आफन्तकहाँ आउनु भएको होला, तेस्स्स्सै घुम्न त पक्कै आउनुभएन’ भन्दै मलाई अविश्वास गरेर बाटो लागेकी थिईन् । भोलिपल्ट बिहान म आधा घण्टा जति उकालो चढेर फेरि तल फर्किदै थिएँ। बाटोमा एकजना अधबैँसे पुरुष भेटिए । उनले मुसुमुसाउदै, मसँग आँखा जुधाँउँदै, नरम स्वरमा शिष्ट ढंगले सोधेका थिए, “नाप्न आउनु भएको?”
मैले पनि मुसुमुसु हाँस्दै उनकै आँखामा हेरेर भनेको थिएँ, “हैन हैन। नाप्नु पर्ने के छ र?”
“ए, मैले त बाटो नाप्न आउनु भएको होला भन्ने ठानेँ,” उनले भने । फेरि सोधे, “टावरका लागि आउनु भएको?”
“हैन हैन।” मैले फेरि भने, “कुन टावरको कुरा गर्नु भएको?”
मलाई थाहा थियो, उनी कुन टावरको कुरा गर्दै थिए तर पत्रकारितामा मैले सिकेको थिएँ उत्तर थाहा भए पनि प्रश्न गर्न नछोड्नु किनकि जवाफ सर्वथा अनपेक्षित आउन पनि सक्छ ।
“त्यै मोबाइल टावर,” स्कुलसँगैको दूरसञ्चार टावर इङ्गितगर्दै उनले भनेका थिए । त्यो टावर नेपाल टेलिकमले हालसालै ठड्याएको तर पूर्ण संचालनमा आइसकेको रहेनछ । त्यसैले ती गाउँलेले बाहिरियाको अपेक्षा गरेका थिए ।
“हैन हैन,” मैले भनेँ, “म यहाँ घुम्न आएको। कुनै काम छैन ।”
उनले मलाई हेरे। उनले आफ्ना आँखा मिलिक्क मेरा जुत्तामा पुर्याए र फेरि मुस्काए । मैले उनको अनुहार पढेँ । उनले मलाई पत्याएनन् ।
त, म वासको अपेक्षामा ती महिलाको जवाफ कुरिरहेको थिएँ । साँझ झमक्कै हुन अब २० मिनेटजति बाँकी हुँदो हो । उनले सबै भाँडा पखालिन् । आँगनको डिलमुनि एउटा भैँसी र दुइटा पाडापाडी थिए । एउटा अर्को बस्तु अटाउने ठाउँ थियो त्याँ । एकछिनको मौनतापछि मैले सोधेँ , “पाइन्छ वास?”
उनले फेरि मलाई मेरो कपालदेखि जुत्तासम्म नियालिन् र भनिन्, “त्यै सरको अोछ्यानमा सुत्नेभए पाइन्छ । आज हुनुहुन्न उहाँ । आफ्नै घर जानुभएको छ।”
मैले लामो सास तानेँ । आँगनछेउ उभिएर अस्ताउँदो सूर्यका किरण ठोक्किएका पूर्वतिरका रङ्गीन बादलतिर मेरो ध्यान केन्द्रित गरेँ । आँगन खासै साँघुरो वा उति फराकिलो थिएन । त्यसको किनारको डेढ हातजति ठाउँ डिलमुनि बाँधिएका बस्तुलाई घाँस हाल्न छुट्याइएको थियो। एउटा ठुलो मोटो बङ्गुर मुलढोकामा टाउको घुसारेर केही खाँदै थियो, घरकी अर्की महिलाको हातबाट । उनी घरमुली रहिछन्, बेलुका थाहा पाएँ ।
हेर्दा हेर्दै अध्यारोले छोपिहाल्यो । एकजना पुरुष आएर दलानमा टुसुक्क बसे । उनको जँघेलोको एउटा खुट्टो घुँडासम्म बेरिएको थियो । सुरूवालको अर्को खुट्टो हिलो र माटोले लतपतिएको थियो। उनी थाकेका देखिन्थे । उनी घरमुली पुरुष रहेछन् । उनी बारी जोतेर अाएका रहेछन् । मैले वास पाएकोमा उनीसँग कृतज्ञता प्रकट गरेँ । गफ गर्दागर्दै साढे १७ सय मिटर उचाईको त्यो डाँडोमा हल्का चिसो सिरेटो लाग्यो ।
भित्र घरकी कान्छी छोरी खाना पकाउने सुरसारमा थिइन्। पाहुना आएकोले के पकाउने भन्ने निर्क्यौल भैसकेको थिएन जसको चाल मैले पाइहालेँ।
“तपाईंहरू जे खानुहुन्छ म त्यै खान्छु,” मैले भने ।
“हामी त ढिंडो खान्छौं,” घरमुली महिलाले भनिन् । ” मकैको।”
“मलाई साह्रै मिठो लाग्छ,” मैले भनेँ ।
यो लेख फोटोहरूपछि निरन्तर छ । तपाईँलाई इमेलमै पछिल्लो ब्लग, लेख र तस्बिर पठाउँदा म खुसी हुनेछु ।बाकसमा आफ्नो इमेल ठेगाना हाल्नु होला । यो लेख इमेल इन्बक्समै पढिरहुन भएको छ भने केही गर्न पर्दैन । धन्यवाद 🙂
रक्षा क्षेत्रको एउटा अाधिकारिक पाटोमा काम गर्ने एकजना सा’पलाई यसपालीको दसैँमा पढ्न भनि पाँचवटा किताब उपहार दिएँ । केही सातायता “खै, मेरोलागि किताब छैनन्?” भनि उनले करकर गरिरहेका थिए । उपहारमा मैले पढीसकेका र तत्काल मैसँग भएका केही शीर्षक परेका छन् । यी मध्ये केहीको नाम सुन्दैमा उनले ‘अोहो, खुबै सुनेको तर अहिलेसम्म पढ्न पाएको छैन’ भनि प्रतिकृया दिए । बाँकी, मैले हल्का पृष्ठभूमी बताउदै पढ्न जोडदार सिफारिस गरेका पुस्तक हुन् । यही मौकामा यी किता’bout मेरा ‘दुइ शब्द’ भनिहाल्ने निर्णय गरें ।
सुधीर शर्माको प्रयोगशाला
प्रयोगशाला को सबभन्दा सवल पक्ष, मलाई लागेको, यसमा सामेल सूचना र जानकारी हुन् । तिनलाई जसरी प्रस्तुत र प्रतिवेदन गरिएको छ त्यसले यो किताबलाई सर्वथा पठनीय र रोमाञ्चक बनाएको छ । साथै सरल भाषाले किताबलाई जोकसैले बुझ्ने तुल्याएको छ । गैरअाख्यान लेखनमा कल्पना (द्वयार्थ छैन है!) को पनि सही प्रयोग हुनुपर्छ । अन्यथा त्यो रुखो हुन्छ जसलाई पढ्दा रमाइलो होइन सजाय पाएको अनुभव हुन्छ। पैसा हालेर आफैलाई सजाय दिने मुर्ख्याइँ कसले गर्छ ? गैरअाख्यानमा प्रयोगशाला र अाख्यानमा पल्पसा क्याफे मलाई उस्तै लाग्छन् । क्याफे जस्तै चिरप्रतिष्ठित र पढ्नै पर्ने किताब भएको छ प्रयोगशाला । दुबै अाअाफ्नो क्षेत्रमा मानक बनेका छन् जसलाई भेट्टाउनु या नाघ्नु पुस्तककै लेखकहरूलाई चुनौतीपूर्ण हुने या भएको देखिन्छ ।
केही साता अघि मैले काठमान्डूका दुइजना परिचित युवतीहरूको वार्तालाप संयोगले सुनें । एउटी व्यापारिक क्षेत्रसँग नजिक रहेर काम गर्छिन् त अर्की मानवअधिकारको संसारमा । त्यो क्षण उनीहरूबीच नेपाली राजनीति’bout कुरा चलिरहेको थियो । पछिल्लीले फ्याट्ट एउटा प्रश्न गरिन् जो म यहाँ उल्लेख गर्दिन । जवाफ निकै लामो, झन्डै पुस्तक अाकारकै हुन्थ्यो । तर अघिल्ली त्यो झन्झट मोल्न तयार थिइनन् । त्यसैले उनले यस्तो सटिक जवाफ दिइन्- “प्रयोगशाला पढ न । सबै छ त्यो किताबमा ।”
