नेतालाई घृणा किन ?

दिनेश वाग्ले

काठमाडौ- ‘नेताले बिगारे,’ उनले ‘रे’ लगत्तै आउने ‘ए’ को उच्चारण लामो समयसम्म गर्दै चिन्ता व्यक्त गरे, ‘चोरहरूले देश बिगारे ।’ हालै काठमान्डुको एउटा सार्वजनिक बसमा आपसमा अपरिचित अधबैंसेहरूबीच कुराकानी भइरहेको थियो । बसलाई कोटेश्वर ट्राफिक चौकीअगाडि रोक्दै एक जना यातायात प्रहरीले चालकसँग अनुमतिपत्र मागिरहेका थिए । त्यो दृश्यमाथि टिप्पणी, (‘यो ट्राफिकले कमाउन खोज्यो’) गर्दै सुरु भएको उनीहरूको स्वफूर्त वार्ता ‘नकमाएर के गर्नु, उसका पनि परिवार छन् होला’ र ‘हेर्नुस् देशकै अवस्था यस्तो छ’ हुँदै नेताहरूसम्म पुगेको थियो । ‘सबै भाँडभैलो गर्ने यी नेता हुन्,’ एक जनाले त्यसो भनेपछि अर्काले त्यसमा सहमति जनाउँदै नेताले देश बिगारेको निष्कर्ष निकालेका थिए ।

रेस्टुरेन्टहरूमा पाइने खाना सूची (मेनु) लाई संसारमै सबैभन्दा बढी पढिने ‘साहित्य’ मानिएजस्तै नेपालमा सबैभन्दा सुनिने वाक्य यसलाई मान्दा हुन्छ, ‘नेताले देश बिगारे ।’ कार्यालय समय सुरु हुनै लाग्दा त्यतैतिर जान लागेका जस्ता देखिने ती दुई सज्जनहरूले कोटेश्वर चोकमा गरेजस्तो लयको गफ र निष्कर्ष देशका जुनै भागका नेपालीमाझ कुनै बेला पनि सुन्न सकिन्छ । किन जनता नेताहरूलाई यस्तो विधि घृणा गर्छन् ?

त्यो प्रश्न नेपालमा मात्र सान्दर्भिक छैन । र, इटालीका प्रधानमन्त्री सिल्भियो बर्लुस्कोनीलाई पनि त्यसको उत्तर थाहा छैन । १३ डिसेम्बर २००९ मा एउटा चुनावी सभामा एक जना असन्तुष्ट व्यक्तिले दाँतै भाँचिने र ओठै काटिने गरी अनुहारमा प्रहार गर्दा अस्पताल भर्ना भएका बर्लुस्कोनीले जान्न चाहेका थिए, ‘मान्छे किन मलाई यति धेरै घृणा गर्छन् ?’

त्यसको चार महिनाअघि टर्कीका प्रधानमन्त्री रिकेप तायिप एर्डोगनको पेटमा एक जना मानिसले मुड्की हानेका थिए । त्यसको पनि छ महिनाअघि न्युजिल्यान्डका प्रधानमन्त्री जोन कीलाई केही मानिसले लछारपछार गरेका थिए । टाढाको कुरा के गर्नु, नेपालमै जनवरी २०१० मा सुनसरीमा अन्तक्रिर्या गरिरहँदा एक जना उच्च नेतालाई उनकै पार्टीका एक जना पूर्वकार्यकर्ताले गालामा झापड हानेका थिए । ती नेता अहिले देशका प्रधानमन्त्री छन् । ‘झलेझाप्पड’ नामले क्षणभरमै देश र विदेशमा पनि चर्चित त्यो थप्पड हान्ने देवीप्रसाद रेग्मीले पनि कारणका रूपमा त्यही वाक्य उल्लेख गरेका थिए, ‘नेताले देश बिगारे । मैले त्यो सहन सकिन । त्यसैले हानेँ ।’ नेताहरूले (त्यतिबेला) सरकार र (अहिले पनि) संविधान बनाउन तथा शान्ति प्रक्रियालाई निष्कर्षमा पुर्‍याउन नसक्दा उठेको रिसलाई रेग्मीले झलनाथ खनालको गालामा पोखेका थिए ।

‘नेताहरूलाई घृणा गर्नेहरूले दुई तहमा गर्छन्,’ मानव बानी बेहोरा र उसको सामाजिक, सांस्कृतिक विकासक्रमबारेको बैज्ञानिक अध्ययन गर्ने (मावनशास्त्री) डम्बर चेम्जोङ भन्छन्, ‘एक, व्यक्तिगत रूपमा यो या त्यो नेतालाई घृणा गर्ने । दुई,  समग्रमा राजनीतिलाई नै मन नपराउने ।’ समग्र राजनीतिलाई घृणा गर्नेहरूको संख्या नेपालमा ठूलै भएको ठान्ने चेम्जोङ कतिपय अवसरमा राजनीतिबाटै फाइदा लिनेहरूले त्यस्तो नकारात्मक विचार राख्ने गरेको पाएको बताउँछन् । ‘व्यापारी जन्मजात नाफामुखी र डाक्टरले सधैं महँगो शुल्क लिने भन्ने समाजले बुझेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘त्यसैले व्यापारीले जति नाफा खाए पनि र डाक्टरले चर्को शुल्क लिँदा हामी सहन्छौं । तर राजनीति निःस्वार्थ, निःशुल्क र सेवामुखी हुनुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता छ ।’ त्यो मान्यतालाई नेताहरूले व्यवहारमा नउतारिदिँदा, उनीहरू भ्रष्टाचारमा फस्दा समग्र राजनीतिप्रति घृणा उत्पन्न हुने उनी ठान्छन् ।

उसो नेताहरू सर्वप्रिय भएको इतिहासै छैन भन्दा हुन्छ । पछिल्लो एक सय वर्षमा नेपालले पाएका सर्वाधिक करिस्मायुक्त नेतामध्येका एक बीपी कोइराला जीवित छँदा उनका आलोचकहरू कम थिएनन्, आफ्नै पार्टीभित्र र बाहिर पनि । समकालीन राजनीतिका सर्वाधिक करिस्मायुक्त नेतामध्येका एक पुष्पकमल दाहाल पनि, एक जना टि्वट्टर प्रयोगकर्ता नेपालीका अनुसार ‘कार्यकर्ता खुसी पार्न एकथोक, जनतासँग अर्कोथोक’ बोल्ने, ढुलमुले अनिर्णायक’ बोली/बेहोराका कारण आलोचित छन् । खासमा शान्ति प्रक्रिया बढ्न नसक्दा उत्पन्न अहिलेको निराशाका स्रोत दाहाल भएका छन् किन कि देशको सबैभन्दा ठूलो र प्रभावशाली पार्टीका प्रभावशाली नेताका रूपमा उनीसँग जनताले ठूलो अपेक्षा गरेका छन् । जनताले नेता विशेषबाट देशका ठूला समस्या समाधानको अपेक्षा गर्छ जो पूरा नहुँदा या त्यसतर्फ इमानदार प्रयास नहुँदा उनीहरूमा निराशा छाउँछ । त्यो निराशा उनीहरू ‘चोर नेताले देश बिगारे’ भन्ने अभिव्यक्तिमार्फत प्रकट गर्छन् ।

गए साता काठमान्डुको राष्ट्रिय रंगशालामा नेपाली राष्ट्रिय फुटबल टोली उत्तर कोरियाली टिमसँग भिड्यो । गत वर्ष दक्षिण अफ्रिकामा भएको विश्वकपमा खेलेका केही खेलाडी सामेल उक्त समूहसँग नेपाल हार्‍यो । तैपनि रंगशाला र टिभीमा त्यो खेल हेर्ने दर्शकहरू र भोलिपल्टका पत्रिकाले नेपाली टोलीको प्रशंसा गरे, विशेषगरी तिनै गोलकिपरको जसले एउटा सजिलो गोल नरोकी नेपाललाई ०-१ ले हार्न योगदान गरेका थिए ।

तिनै किपर किरण चेम्जोङको बढी प्रशंसा किन भयो भने उनले जोडदार ढंगले नखेलेको भए त्यो दिन नेपालले कम्तीमा ४ गोल खान सक्थ्यो । अनि पूरै टिमले किन दर्शकहरूको गाली खाएन भने खेलाडीहरूले सकेको गरेर/खेलेर देखाएको कुरो दर्शकहरूले प्रस्ट देख्न पाएका थिए । ‘धन्न एक गोलमात्र खायो,’ रंगशालामा पुगेका कतिपय दर्शकले खेल सकिएलगत्तै भने, ‘केटाहरूले जमेर खेले । मान्नुपर्छ (उनीहरूको) प्रयासलाई ।’

तर नेपाली राजनीतिका ‘खेलाडीहरू’ ले फुटबलरहरूले झैं मन दिएर, भित्रैदेखि चाहेर, प्रयास गरेको नेपाली जनताले महसुस गर्न सकेका छैनन् । राम्रो नतिजा झन् आएकै छैन । दुवै कुराको अभावले जनतालाई निराश तुल्याएको छ र त्यो निराशा उनीहरू सबै राजनीतिकर्मीहरूमाथि पोखिरहेका छन् ‘चोर नेताले देश बिगारे’ भन्दै ।

अघिल्लो साता भारतमा भ्रष्टाचारको विराधमा एउटा कानुन माग्दै अगुवा कार्यकर्ता अन्ना हजारे अनशन बसेका थिए । त्यसैको सेरोफेरोमा विरोध चर्किंदै जाँदा लोकपि्रय भारतीय लेखक चेतन भगतले ‘मेरा नेता चोर है’ वाक्य टि्वटेका थिए । ‘त्यो वाक्य पूरै विरोध कार्यक्रमको गुदी बन्यो,’ त्यसै वाक्यमा आधारित भएर गत साता फेसबुकमा ‘मेरा नेता चोर हुन्, मेरा नेता ठग हुन्’ अभियान नेपालमा पनि आवश्यक भएको तर्क गर्दै एउटा लेख लेखेका निर्भय सुवेदी भन्छन्, ‘संविधान लेख्न राजनीतिज्ञहरूले गरेको ढिलाइ हामी सहजै देख्न सक्छौं । तानाशाहलाई हटाउन हामीमध्ये थुप्रै सडक गयौं । अनि भोट हाल्यौं  ताकि यी राजनीतिज्ञहरूलाई एउटा काम लाग्ने संविधान बनाउन मौका मिलोस् । तर बितेका पाँच वर्षमा केही भएन । अब हामीले सोध्नैपर्छ, अहिलेसम्म यिनीहरूले के गरे ? भन्नै पर्दैन यी नेताहरू फटाहा र चोर भएका छन् ।’

निर्भयको निराशा र रोषलाई धेरै नेपालीले साझेदारी गर्छन् । तर नेताहरूप्रतिको त्यस्तो रोष कुनै निश्चित कारणका लागिभन्दा बढी होलसेलमा कुनै कुराग रिस उठ्यो कि नेतैलाई गाली गरिहाल्ने बानीसँग सम्बन्धित छ । गाली गर्न नेताहरू सहज लक्ष्य हुन, फेरि उनीहरू मलाई किन गाली गरिस् भन्दै निहुँ खोज्न पनि आउँदैनन् । अर्को कुरा, एउटा समूहले गाली गरेपछि एउटा नेतालाई अर्कोले माया गरेकै हुन्छ, मन पराएकै हुन्छ । तब त चुनावमा हार्ने उम्मेदवारले पनि प्रशस्तै भोट पाउँछन् ।

त्यसो भए नेतालाई गाली गरिनु लोकतन्त्रकै एउटा भाग हो ? हुनसक्छ, किन कि आफूले भोट दिएका र भोट दिएकालाई हराउने नेतालाई सल्लाह दिने र गाली गर्ने अधिकारै छ मतदातालाई । बढीभन्दा बढी जनताको मतको कदर होस् भनेर बेला-बेला चुनावी प्रक्रियाहरू सुधारिन्छन् । संविधान सभाको चुनावमा समानुपातिकको व्यवस्था भएजस्तै । त्यस्तै सबैभन्दा शक्तिशाली लोकतन्त्र अमेरिकामा पनि अहिले देशभरिबाट सर्वाधिक मत पाउनेलाई राष्ट्रपति बनाउने कानुन पारित हुनेक्रममा छ । ‘नेसनल पपुलर भोट’ नामको त्यो कानुनलाई केही अमेरिकी राज्यहरूले पारित गरेका छन्, बाँकीलाई त्यो स्वीकार्न लगाउन दबाब अभियान चलिरहेको छ ।

सबै नेतालाई असफलताको दोषी ठहर्‍याइनु सामान्यीकरण हुन्छ । जस्तो संविधान लेख्न या सरकार बनाउन एक जना नेताले या एउटा पार्टीले मात्र चाहेर हुँदैन । पार्टीभित्रै थुप्रैका कुरा मिल्न समय लाग्छ या नमिल्न सक्छन् । ‘अमेरिकीहरू (र, धेरैजसो पश्चिमाहरू) को हाम्रा नेताहरूसँग प्रेम सम्बन्ध हुन्छ,’ मनोवैज्ञानिक डाक्टर रोनाल्ड ई. रिग्गियो लेख्छन्, ‘हामी उनीहरूलाई ठूलो सम्मान दिन्छौं र उनीहरूका हरेक कदमबारे चाख राख्छौं । तर हरेक प्रेम सम्बन्ध जस्तै भावनाहरू छिट्टै अमिल्लिन सक्छन् जब हामी नेताले हामीलाई असफल तुल्याएको ठान्छौं । सेप्टेम्बर ११ का आक्रमणलगत्तै जर्जडब्लू बुसको लोकपि्रयता सर्वाधिक उच्च थियो तर इराक युद्ध र कटि्रना पछि त्यो सबैभन्दा तल गयो ।’

त्यस्तै प्रेम र घृणाको सम्बन्ध हाम्रो पनि नेताहरूसँग नहुने होइन । २०४६ सालमा ‘वीरे चोर देश छोड’ भन्ने र गिरिजाप्रसाद कोइरालाको हाई-हाई गर्ने जनता (पक्कै, यो पनि सामान्यीकरण हो) वीरेन्द्रको शवयात्रामा टाउका मुडेर सहभागी भए र तिनै कोइरालाको गाडीमा ढुंगा हाने । ‘जनयुद्ध’ बन्द गरेर शान्ति प्रक्रियामा सहभागी हुन भूमिमाथि आउँदाताका दाहालको लोकपि्रयता जति थियो त्यो बितेका चार वर्षमा घटेको कुरा उनी आफैंले एउटा अन्तर्वार्तामा महसुस गरेका छन् ।

फेरि ‘चोर नेताले देश बिगारे’ भन्ने जनता आफैं पनि विभाजित र दोषी छन् । एउटाले ‘चोर’ भन्दै घृणा गर्ने नेतालाई अर्कोले बडो लगनका साथ मन पराएको र पछ्याएको हुन्छ । नारायणमान बिजुक्छेले भनेका थिए, ‘मौका नपाएर चोखो भएका हामी पनि (मौका पाए) भ्रष्टै हुन्थ्यौं,’ मानवशास्त्री चम्जोङले भने, ‘नेता (भ्रष्ट/चोर) हुँदाहुँदै पनि हामी उनीहरूलाई सम्मान दिन्छौं । (‘चोर नेता’ भन्नेमध्ये) कसैले भ्रष्टलाई सामाजिक बहिष्कार गरेको छ ? हाम्रो समाज कस्तो छ भने ‘काका मन्त्री हुँदा पनि यसले केही गर्न सकेन’ भनेर पदीय दुरुपयोग नगर्नेहरूलाई होच्याउन थाल्छौं ।’

यो लेख आज वैशाख ३ को कान्तिपुरमा प्रकाशित भएको हो ।