Dinesh Wagle on Nepali Society

शान्ती सम्झौताको दुइ बर्षपछि पनि मानिसहरु चाहनाको सूचीमा सबैभन्दा माथि ‘शान्ती’लाई राख्न चाहन्छन् तर उनीहरु आफ्ना व्यक्तिगत चाहनालाई हत्तपत्त र्सार्वजनिक गर्न चाहदैनन् ।

दिनेश वाग्ले
वाग्ले स्ट्रिट जर्नल
यो लेख आजको कान्तिपुर कोशेलीमा प्रकाशित भएको हो ।

रचना, लक्ष्मी, शिवानी र सुमिरा । तस्बिरहरु प्रतिक्षा सोडारी

हालैको एक साँझ हल्का चिसो हावा चलिरहदा बडो रोमान्टिक मुढमा म काठमान्डूको तीनकुनेबाट नयाँ बानेश्वरतिर लम्किइरहेको थिए । लाग्यो म निकै फुरुंग परेको छु । मै मात्र हो कि बाटोमा हिडिरहेका अरु पनि खुशी छन् ?

‘ए बाजे,’ मैले मिनभवनमा हिडिरहेका एक बृद्धलाई आफ्नो परिचय दिएपछि सोधे । ‘कत्तिको खुशी हुनुहुन्छ ?’

कतिबेला कसले रोकेर गफ थाल्ला भनेझैंको मुढमा रहेका खिलानाथ बाँस्तोलाले जवाफ दिए- ‘खुश्श्श्शी छु बा ।’ उनी मुस्काए ।

ओखलढुंगाको टोक्सेल गाविसका ६५ बर्षो मिनभवनमा ‘छोरा बुहारी नातीनातिनासँग डेरामा’ बस्छन् र अहिले ‘खुट्टा तान्न’ बानेश्वर चोक पुगेर फर्केका हुन् ।

‘कुनै चाह छैन ?’ मैले सोधे- ‘सबैकुराले सन्तुष्ट ?’

‘शान्ती भईदिए हुन्थ्यो,’ खिलानाथले भने । माओवादीबाट चितवनस्थित शक्तिखोर शिविरमा रामहरी श्रेष्ठको हत्या तथा त्यसपछि कोटेश्वर क्षेत्रका विरोध कार्यक्रमको संकेत गर्दै थपे- ‘झन तहल्का मच्चेर गएको छ ।’

पक्कै, शान्ती मलाई पनि चाहिएको छ । सबैलाई चाहिएको छ । सबैजसो नेपालीलाई के चाहिएको छ भनि साधेमा शान्ती या स्थायी शान्ती भन्ने उत्तर आउने छ । तर त्यो सबैको साझा चाहना भयो ।

‘तपाईका व्यक्तिगत केही चाहना छैनन् ?’ मैले सोधे, मानौ उनले भनेपछि मैले तत्कालै तिनलाई पुरा गरिदिनेथिए ।

‘मर्ने बेलामा केही छैन,’ उनले भने- ‘शान्ती भएको देखेर मर्न पाए हुन्थ्यो ।’

फेरी उही ‘र्सार्वजनिक’ चाहना । मैले फेरी सोधे, ‘व्यक्तिगत’ केही छन् कि –

‘खान लाउन छदै छ,’ उनले भने- ‘व्यत्तिगत चासो केही छैन । मर्नेबेलामा…’

अगाडीका दुइटा दात झरेका तर पुरै स्वस्थ देखिने हसिला बृद्धमा मृत्युको कुनै संकेत देखिदैन थियो तर साठी नाघेपछि शायद मान्छेहरुमा ‘मर्नेबेलामा’ भन्ने बानी विकशित हुन्छ ।

मैले ठाने, शायद उनी कुनै अपरिचितलाई आफ्नो व्यक्तिगत चाहना बताउन लजाएका होलान् । त्यस्तो सम्झिदैगर्दा तत्कालै मलाई आफ्नै ‘आवश्यकता’ महसुस भयो । कम्प्युटरमा र्याम नथपी भा’छैन । इन्टरनेट कनेक्सन साह्रै स्लो छ, टेलिकमको नयाँ सेवा एएसडीएल राख्न पाए हुन्थ्यो । तर त्यसका लागि ल्यान्ड लाईन चाहिन्छ, मसँगको वायरलेसलाई के गर्ने ? अनि टीर्सट पनि किन्नु परेको छ ।

‘त्यसो भए जिन्दगी रमाइलो छ ?’ मैले सोधे ।

‘रमाइलो छ,’ उनले भने- ‘मनमा शान्ती भएपछि त्यसै रमाइलो भइहाल्छ ।’

विश्वकै गरिवतम् मुलुकका बासिन्दा भइकन पनि ‘हसिला, शान्तीप्रिय र सामान्यत सुखी’ भनि धेरै पश्चिमाले नेपालीको बर्णनगर्छन् । कस्ता मिलनसार, धेरै विदेशीले भन्ने गर्छन् । कस्ता हसिला, धेरैले सम्झिन्छन् । ‘अधिकाँश यी मानिस हामीले गरिवी भन्नेगरेको अवस्थामा बस्छन्,’ सन् १९९० यता बारम्बार नेपाल आइरहेका र नेपाली संस्कृतीबारे सिकेका युर्गान नेपालीहरुबारे आफ्नो वेब साईट युर्गान.नेटमा लेख्छन् । ‘तर मेरो गहिरो अनुभवबाट म के भन्न सक्छु भने उनीहरुको जिन्दगीको मान र आत्मसम्मान हाम्रो धनी तर अनैतिक पश्चिमा जीवनशैली भन्दा कताकता विकशित छ ।’ युर्गानले हाम्रो थप प्रशंसा गर्दै लेखेका छन्- ‘नेपालमा मैले सोच र विश्वासको गहिर्राई पाएको छु जो हाम्रो पश्चिमा संस्कृतीमा छैन ।’ उनले सोच र गहिर्राईलाई बोल्ड गरेका छन् ।

खिलानाथ बाँस्तोला

‘ठिकै छ तर एउटा गाडी भए हुन्थ्यो, अलि राम्रो घर भए हुन्थ्यो भन्ने लागेको छैन ?’ मैले खिलानाथलाई सोधे ।

‘लेखे आफ्नो ललाटमा झन अघि धेरथोर जो दैवले,’ उनले श्लोक सुनाए- ‘त्यही मिल्ने छ सुमेरुमाथि बसदा घरभित्र वा मोजले ।’

‘कस्तो भाग्यवादी कुरा,’ मैले भने र पढ्दै गरेको पुस्तक ‘फ्याटालिजम एन्ड डेभलपमेन्ट’ सम्झिएँ जहाँ डोरबहादुर विष्टले नेपालको विकाशको बाधक, अन्यकुराका अलावा, नेपालीहरुको भाग्यवादी विश्वास भएको तर्क गरेका छन् ।

‘मिहिनेतको फल पाइन्छ,’ उनले भने- ‘भाग्यै मात्र भनेर हुदैन । तर मान्छेले एउटा न एउटा कुरा लिएरै आएको हुन्छ । कि छोरा, कि धन, कि रुप कि बल कि गुण ।’

युद्धकालमा नेपाली दुखित, पिडित थिए । शान्ती प्रकृयामा देश छिरेको दुइ बर्षभएको छ, तत्कालै युद्धमा फर्केला जस्तो देखिदैन, त्यस्तो नहोस पनि तर गज्याङ् मज्याङ् र अभाव छदैछन् । इन्धन पाइदैन, पेट्रोलपम्प अगाडी गाडीहरुको कत्रो लाम, चर्किदो मुद्रास्फिती र विश्वभरीको बढ्दो महगीले हामीलाई तत्कालै छाड्ने लक्षण देखिदैन । त्यसैले समग्रमा जीवन कस्टकर नै छ ।

तैपनि म र खिलानाथ आज किन यति खुशी छौं ? खिलानाथलाई सुनेपछि मेरो उत्सुकता झन बढ्यो । के हाम्रो खुशी अरुले पनि साझेदारी गर्लान् ? मैले पत्ता लगाउने निर्णय गरे ।

बानेश्वर अर्न्तराष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्र अगाडीको गार्डेनमा थुप्रै मान्छे आ-आफ्नै सुमहमा गफिइरहेका थिए जसमध्ये थिए राजू विष्ट र अमर लामा ।

‘शान्ती पहिलो,’ ४० बर्षो राजुले आफ्नो चाहना उल्लेख गरे । फेरी उही शान्ती ।

‘त्यो सबैलाई चाहिएको छ,’ मैले भने- ‘तपाईका व्यक्तिगत चाहना के छन् ?’

‘नयाँ अवसर सिर्जना हुनुपर्यो,’ उनले भने ।

‘त्यो पनि सबैलाई चाहिएको छ,’ मैले भने ।

होटलमा कटलरी, मासु तथा चिसिएका बस्तु सप्लाई गर्ने व्यवसायी राजु र उनका विजनेश पार्टनर अमरले आफूहरुलाई अहिले कुनै व्यक्तिगत चाहना नभएको बताए । मलाई विश्वास लागेन ।

‘मेरो विजनेश फैलिनु पर्यो,’ राजुले अर्को प्रश्नमा भने- ‘त्यो भनेको मैले कमाउनु हो ।’ उनले र्सार्वजनिक यातायात र दैनिक उपभोग्य बस्तु र्सवसुलभ भइदिए हुन्थ्यो भन्ने चाहना प्रकट गरे ।

मलाई लाग्यो, खिलानाथ, राजु र अमर व्यक्तिगतरुपमा उति असन्तुष्ट छैनन् तर सामाजिक माहोलप्रति उनीहरु त्यति सन्तुष्ट पनि छैनन् । ठ्याक्कै अमेरिकीहरु जस्तो । पाँच महिना अघि प्रतिष्ठित ग्यालप पोलले गरेको र्सर्वे अनुसार १० मा ८ (८४ प्रतिशत) अमेरिकीले आफ्नो नीजि जिन्दगीबाट आफूहरु सन्तुष्ट भएको बताएका थिए । तर त्यो व्यक्तिगत सन्तुष्टिको तुलनामा ‘अहिलेको समयमा अमेरिकामा भइरहेका गतिविधिप्रति’ सन्तुष्टी प्रकट गर्ने अमेरिकीहरुको निकै संख्या कम भएको सोही र्सर्वेले पत्ता लगाएको थियो । ग्यालपले सन् १९७९ देखि बर्षोनी डिसेम्बरमा त्यस्तो र्सर्वे गर्न थालेयता आफ्नो जिन्दगीबाट सन्तुष्ट हुने अमेरिकीहरुको संख्या झन्डै स्थिर छ । त्यो बर्ष७३ प्रतिशत सन्तुष्ट थिए र २००४ मा सबैभन्दा बढी ८८ प्रतिशत । त्यही बर्षदेशभरी भइरहेका घट्नाहरुप्रति सन्तुष्टहुनेहरु २७ प्रतिशत मात्र थिए ।

राजु विष्ट

नेपालमा त्यस्तो र्सर्वे हुदैनन् । ग्यालपले नेपालीको सन्तुष्टि/असन्तुष्टि नापेर कुन बजारमा बेच्नु ? त्यसैले मैले ठाने अरु केहीसँग कुरा गर्नुपर्छ । चारजना ‘ह्याप्पी गो लक्की’ खालका युवतीहरु आपसमा ठट्टागर्दै सम्मेलनकेन्द्रको पश्चिम गेट अगाडीबाट हिडिरहेका थिए ।

‘एक्स्क्युज मि,’ मैले भने, उनीहरुलाई मैले रोके, आफ्नो परिचय दिए र रोक्नुको प्रयोजन बताए ।

‘देशमा शान्ती छाओस,’ १९ बर्षो रचना सिग्देलले भनिन् । ‘बाटोमा हिडिरहदा कुन बेला के हुन्छ थाहा हुदैन । विहान कलेज जादा गाडी हुन्छ, फर्किदा हुदैन ।’

शान्ती ।

‘घरबाट यति टाढा आएर बस्नु परेको छ,’ साथीहरुसँग नजिकैको एउटा होस्टलमा बस्ने १९ बर्षो पोखरेली सुमिरा श्रेष्ठले भनिन्- ‘मलाई लाग्यो, सबैकुरा काठमान्डूमै केन्द्रित छ । पोखरामा हुदा सबैकुरा त्यही छ जस्तो लाग्थ्यो, यहा आएपछि केही थाहा नपाएको जस्तो लाग्यो । त्यहा थुप्रैकुरा रहेनछन् । पोखरामै राम्रो कलेज भएको भए…।’

विकेन्द्रिकण अर्थात अचेलको भाषामा संघीयता !

‘इन्टरनेट फास्ट चाहियो,’ २१ बर्षो लक्ष्मी खड्काले भनिन्-‘मोवाईल र्सर्भिस राम्रो भएन, पैसा महगो भयो । विद्यार्थीलाई फोकस गरेर बरु अर्को सीम आओस्, नभए पैसा घटाओस् ।’

सस्तो ।

‘पर्ढाईको चिन्ता सबैभन्दा धेरै,’ २० बर्षो शिवानी गुरुङ्ले भनिन्- ‘चार बर्षो कोर्स पाच बर्षलाग्ला जस्तो भइसक्यो ।’

शैक्षिक उत्कृष्टता ।

कतै सपिङ् गरेर होस्टतिर हिडिरहेका हसिला केटीहरु कति खुशी देखिन्थ्ये भने, साच्चै, व्यक्तिगत चाहना कसैले व्यक्त गर्दै नगर्ने । त्यसो भए के उनीहरुलाई सबै कुरा पुगेको छ ?

त्यस्तो त कहा हुन्थ्यो र ? आखिर उनीहरु खिलानाथ उमेरमा पुग्न दशकौं बाँकी छ !

‘नयाँ कपडा चाहिएको छ,’ शिवानीले भनिन्- ‘जिन्स प्यान्ट ।’

अब केटीहरु खुल्न थाले ।

‘भिडियो क्यामेरा,’ लक्ष्मीले भनिन्- ‘प्रोजेक्ट वर्कका लागि फिल्डमा जादा भिडियो बनाएर राख्न ।’

‘लेटेस्ट मोडलको मोवाईल,’ रचनाले भनिन्- ‘नोकियाको ।’ भइरहेको मोटोरोलाबाट उनी सन्तुष्ट थिइनन् ।

‘पर्सनल क्यामेरा,’ सुमिराले भनिन्- ‘आफ्नै । जताजाँदा पनि लान मिल्ने । सानो ।’